«Από την ενεργειακή κρίση στα Τσερνομπίλ του μέλλοντος μας»

ΤΟ ΠΥΡΗΝΙΚΟ ΛΟΜΠΙ ΞΑΝΑΚΤΥΠΑ !

(Νοέμβριος 2008)

Τον τελευταίο χρόνο βλέπουμε μια συντονισμένη προσπάθεια να αναβαπτιστεί η πυρηνική ενέργεια ως ανανεώσιμη, καθαρή, ασφαλή και φτηνή μορφή ενέργειας. Σαν απάντηση στην ενεργειακή κρίση λόγω της εξάντλησης των αποθεμάτων των ορυκτών καυσίμων, αλλά και σαν οικολογική απάντηση στο φαινόμενο του θερμοκηπίου και της κλιματικής αλλαγής.

Βλέπουμε ακόμα και στην Ελλάδα μια σειρά πολιτικών (πχ  Σουφλιάς), επιστημών και ερευνητών (πχ  Καμαρινόπουλος- πρόεδρος της Ελληνικής Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας,  Γίουτσος- Διευθυντής Εργαστηρίου Πυρηνικού Αντιδραστήρα Δημόκριτου, Τσουκαλάς- καθηγητής Πυρηνικής Τεχνολογίας στο πανεπιστήμιο Purdue των ΗΠΑ.), εταιρειών (πχ  όμιλος Ρέστη) να προωθούν την χρήση της πυρηνικής ενέργειας, αλλά και την κατασκευή πυρηνικού εργοστασίου στην Ελλάδα.

Ένα τεράστιο παγκόσμιο λόμπι πολυεθνικών εταιριών, ερευνητικών ιδρυμάτων, ΜΜΕ, επιστημόνων, πολιτικών και δημοσιογράφων, προσπαθούν- με μια ενορχηστρωμένη εκστρατεία που περιλαμβάνει επιστημονικά συνέδρια, δημοσιεύσεις, συνεντεύξεις, δηλώσεις,  (22 χρόνια  μετά από το Τσερνομπίλ)- να πείσουν τις κοινωνίες ότι η χρήση της πυρηνικής ενέργειας θα μας βάλει σ΄ έναν  παράδεισο καθαρής και άφθονης ενέργειας, λύνοντας έτσι μ΄ έναν μαγικό τρόπο όλα τα προβλήματα που δημιούργησε η καπιταλιστική ανάπτυξη.

Η ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΚΑΙ Η ΕΚΠΟΜΠΗ ΡΥΠΩΝ

Στην επιχειρηματολογία των υπερασπιστών της πυρηνικής ενέργειας  οι παγκόσμιες ενεργειακές ανάγκες και η αντίστοιχη κατανάλωση παρουσιάζονται αδιαφοροποίητες και ενιαίες. ΔΕΝ ΥΠΑΡΧΕΙ ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΟΣ ΜΥΘΟΣ ΑΠΟ ΑΥΤΟΝ.

Όπως και στα υπόλοιπα αγαθά (το 80% του παγκόσμιου πληθυσμού καταναλώνει το 20% των αγαθών), έτσι και με την ενέργεια η κατανάλωση προσδιορίζεται ταξικά τόσο σε εθνικό όσο και σε παγκόσμιο επίπεδο.. Πιο συγκεκριμένα

ΠΕΡΙΟΧΗ                         % ΠΑΓΚΟΣΜ. ΠΛΗΘΥΣΜ.  %ΚΑΤΑΝ. ΕΝΕΡΓ.

Β. ΑΜΕΡΙΚΗ+ ΕΥΡΩΠΗ                                 13,6%                     50%

ΑΦΡΙΚΗ                                                           11,9%                     2,7%

Λ. ΑΜΕΡΙΚΗ                                                      8,4%                      2,9%

Ενώ οι ΗΠΑ καταναλώνουν 10 φορές περισσότερη ενέργεια από την Κίνα που έχει 4,3 φορές πιο πολύ πληθυσμό.

Ανά κάτοικο Β. ΑΜΕΡΙΚΗΣ  αντιστοιχούν 12 kw

ΕΥΡΩΠΗΣ                                 7 kw

ΙΝΔΙΑΣ                                       0,3 kw

Και όλα αυτά όταν 2 δισεκατομμύρια άνθρωποί δεν έχουν πρόσβαση σε ηλεκτρική ενέργεια. Μέχρι το 2025 η παγκόσμια κατανάλωση ενέργειας θα έχει διπλασιαστεί, ενώ μέχρι το 2075 θα έχει τετραπλασιαστεί, χωρίς όμως να ανατραπεί η αναλογία σε σχέση με τους φτωχούς και πλούσιους πληθυσμούς του πλανήτη.

Ανάλογα δεν είναι αδιαφοροποίητη και ενιαία η ευθύνη για το φαινόμενο του θερμοκηπίου, αφού το 70% των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου προέρχεται από τις βιομηχανικές χώρες στις οποίες κατοικεί το 20% του παγκόσμιου πληθυσμού. Οι εκπομπές CO2 στις ΗΠΑ αντιπροσωπεύουν το ¼ των παγκόσμιων εκπομπών.

Ανά δραστηριότητα η εκπομπή CO2 κατανέμεται ως εξής

ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ  40%

ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΤΙΚΟΣ ΤΟΜΕΑΣ 31%

ΜΕΤΑΦΟΡΕΣ 22%

ΑΓΡΟΤΙΚΟΣ ΤΟΜΕΑΣ 4%

ΑΛΛΟΙ ΤΟΜΕΙΣ 3%

Σε τέτοιο βαθμό  λοιπόν οι αυξημένες ενεργειακές ανάγκες και οι αιτίες του φαινομένου του θερμοκηπίου, αφορούν τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής και ανάπτυξης και σε μεγαλύτερο βαθμό της ανεπτυγμένες καπιταλιστικά χώρες. Παρόλα αυτά οι συνέπειες και οι επιπτώσεις από τα προβλήματα (ως συνήθως) θα θίξουν κυρίως τους φτωχούς και τους αποκλεισμένους πληθυσμούς των αναπτυσσόμενων χωρών οι οποίοι δεν απολαμβάνουν ούτε καν τα ψίχουλα της καπιταλιστικής ανάπτυξης.

Ενεργειακή κρίση και ενέργεια- εμπόρευμα

Η «ενεργειακή κρίση» εκτός από την κατανομή της κατανάλωσης της ενέργειας που έχουμε αναφέρει πιο πάνω έχει να κάνει και με την παραγωγή της ως ΕΜΠΟΡΕΥΜΑ. Έτσι επιλέγονται μορφές παραγωγής που προωθούν αυτήν την εμπορευματοποίηση (μεγάλα έργα, βιομηχανικές μονάδες κλπ) και αποτρέπονται μορφές παραγωγής ενέργειας, που μέσω του μικρού και τοπικού μεγέθους θα προωθούσαν την αυτοκατανάλωση και την ανταλλαγή της παραγόμενης ενέργειας, συμβάλλοντας με αυτό τον τρόπο στην ελαχιστοποίηση των περιβαλλοντικών προβλημάτων. Αντίθετα ακόμα και όταν χρησιμοποιούνται Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας, ο γιγαντισμός των παραγωγικών εγκαταστάσεων, ώστε να είναι εμπορικά κερδοφόρες (μεγάλα υδροηλεκτρικά φράγματα, βιομηχανικού τύπου, τεράστια αιολικά πάρκα κλπ), δημιουργεί μια σειρά από αρνητικές περιβαλλοντικές συνέπειες.

Όσο η παραγωγή και η κατανάλωση της ενέργειας αντιμετωπίζονται κάτω από το πρίσμα της εμπορευματικής παραγωγής, όσο η ενέργεια θεωρείται ένα ακόμα εμπόρευμα που πρέπει να παραχθεί και να καταναλωθεί για να αποφέρει κέρδος, όσο τα κριτήρια για την παραγωγή της ενέργειας παραμένουν αυτά της οικονομίας, δεν θα μπορούμε να μιλάμε για καθαρή, ανανεώσιμη και ασφαλή στη παραγωγή της ενέργεια.

Εάν η παραγωγή της ενέργειας δεν μπει στην σφαίρα της παραγωγής των δημόσιων κοινωνικών αγαθών στα οποία έχουν πρόσβαση όλοι οι άνθρωποι, όσο  δεν είναι οι ίδιες οι κοινωνίες που θα αποφασίζουν πόση και πως παραγόμενη ενέργεια χρειάζονται και ποιο κόστος σε πόρους και βλαπτικές συνέπειες στην υγεία τους και τη φύση είναι αποφασισμένες να  επωμιστούν για να την έχουν, η ενέργεια θα παραμένει ένα ακόμα εμπόρευμα που θα παράγεται κάτω από την λογική του μέγιστου άμεσου κέρδους, όπου στην ζυγαριά δεν μπαίνουν οι κοινωνικές ανάγκες και οι βλαπτικότητες, αλλά το άμεσο κέρδος των καπιταλιστών και η μακροπρόθεσμή κίνηση της αδηφάγου καπιταλιστικής ανάπτυξης.

Εξοικονόμηση ενέργειας με κοινωνικούς όρους

Αν οι οικολόγοι διατυμπανίζουν ότι το φαινόμενο του θερμοκηπίου και η υποβάθμιση του περιβάλλοντος είναι μία “πανανθρώπινη κρίση που απειλεί αδιακρίτως όλους τους λαούς και τις κοινωνικές τάξεις”, η πραγματικότητα δείχνει ότι οι συνέπειες δεν είναι ίδιες ούτε καν για όσους ζουν στην ίδια πόλη.Και αυτό όχι μόνο γιατί η κατανάλωση ενέργειας διέπεται από καθαρά ταξικά χαρακτηριστικά,  αλλά και γιατί, όσο κι αν φαίνεται παράδοξο, δεν κατοικούμε όλοι “κάτω από τον ίδιο ήλιο”. Έτσι και δεν συμβάλλουμε όλοι στον ίδιο βαθμό στους αέριους ρύπους που προκαλούν την υπερθέρμανση του πλανήτη, και διαμένουμε ή εργαζόμαστε μέσα σε εντελώς διαφορετικές συνθήκες και μικροπεριβάλλοντα, τα οποία ρυθμίζουν καταλυτικά την ποιότητα της ζωής μας κάνοντάς την από “υποφερτή” έως “αφόρητη”. Όταν, για παράδειγμα, γειτονιές ολόκληρες (αυτές που αποκαλούμε “υποβαθμισμένες”) δεν έχουν ούτε ίχνος αδόμητου χώρου, η μοιραία συνέπεια είναι να λειτουργούν ως θερμικές νησίδες οι οποίες σε εποχές καύσωνα εγκλωβίζουν τη θερμότητα. Έτσι, σε μία τέτοια γειτονιά η θερμοκρασία είναι αρκετούς βαθμούς μεγαλύτερη από τη θερμοκρασία που την ίδια ακριβώς στιγμή επικρατεί σε μία άλλη περιοχή, με έστω στοιχειώδη πάρκα και πλατείες.

Τι μπορεί να κάνει κάποιος για να αντιμετωπίσει αυτούς τους παραπανίσιους βαθμούς που μετατρέπουν μία ζεστή μέρα κυριολεκτικά σε κόλαση; Να χρησιμοποιήσει περισσότερο χρόνο το κλιματιστικό του, ρυπαίνοντας ως μη οικολογικά συνειδητοποιημένος πολίτης”. Γι’ αυτό και οι έρευνες δείχνουν ότι η κατανάλωση ενέργειας είναι αυξημένη βέβαια στα μεγάλα εισοδήματα, είναι όμως δυσανάλογα μεγάλη και στα νοικοκυριά με μικρά εισοδήματα. Και μάλιστα, το ίδιο συμβαίνει και το χειμώνα, με τα περισσότερα νοικοκυριά των χαμηλών εισοδημάτων να μην διαθέτουν όλη αυτή την υλικοτεχνική υποδομή (θερμομόνωση, διπλά τζάμια) που μειώνει τις απώλειες ενέργειας και βοηθά ένα σπίτι να ζεσταθεί με τη λιγότερη δυνατή ενεργειακή κατανάλωση. Έτσι, μόνο το 8% των Ελλήνων πολιτών χαμηλού εισοδήματος κατοικεί σε πλήρως προστατευμένα κτίρια με διπλά υαλοστάσια και μόνωση, ενώ στα υψηλά εισοδήματα το αντίστοιχο ποσοστό φθάνει το 64%.

Αυτό φυσικά σημαίνει πρόσθετη επιβάρυνση του οικογενειακού προϋπολογισμού, επιβάρυνση που βέβαια αναλογεί σε όλο  καιμεγαλύτερο ποσοστό του εισοδήματος όσο μικρότερο είναι αυτό. Για παράδειγμα, η θέρμανση αντιπροσωπεύει το 6,2% του εισοδήματος των χαμηλά αμειβόμενων νοικοκυριών, τη στιγμή που το αντίστοιχο ποσοστό στα ανώτερα εισοδήματα είναι μόλις 0,6%.

Βέβαια, στην ελεύθερη αγορά δεν υπάρχουν… αδιέξοδα, αφού πάντα υφίσταται και η “λύση” της μη κατανάλωσης, η “επιλογή” δηλαδή να ζήσει κανείς σε ένα σπίτι που δεν θερμαίνεται και δεν δροσίζεται επαρκώς. Οι ειδικοί ονομάζουν αυτή την κατάσταση “ενεργειακή φτώχεια”, περιγράφοντας με αυτό τον όρο όσα νοικοκυριά, για οικονομικούς λόγους, έχουν δύσκολη πρόσβαση ή και καθόλου στην κατανάλωση καυσίμων. Στην Ελλάδα, μάλιστα, αυτά τα νοικοκυριά αυξάνονται τα τελευταία χρόνια δραματικά: Με τα δεδομένα του 2006, το ποσοστό του πληθυσμού που υποφέρει από ένδεια καυσίμων αυξήθηκε από 1,6 % το 2004 σε 8,4 %. Και οι συνθήκες μέσα στις οποίες ζουν δυσχεραίνουν χρόνο με το χρόνο: στη διετία 2004-2006, το ποσοστό των νοικοκυριών σε κατάσταση ενεργειακής ένδειας καυσίμων εκτινάχθηκε από το 40% στο 60%.

Επομένως, η λύση δεν είναι να επιβληθεί κάποιο “ειδικό τέλος ρύπων” για την κιλοβατώρα που ξοδεύει κάθε νοικοκυριό αδιακρίτως από τα όποια ταξικά κριτήρια. Αντίθετα, η λύση είναι να διασφαλιστούν όροι κοινωνικής ισότητας που πλέον δεν θα αφορούν μόνο την κατανάλωση των καυσίμων αλλά και την εξοικονόμησή τους: κατασκευή μη ενεργοβόρων, αξιοπρεπών κοινωνικών κατοικιών, ανακατασκευή των ήδη υπαρχόντων κατοικιών με κρατικό κόστος, αναβάθμιση των ζωνών πράσινου στις λαϊκές οικιστικές περιοχές κλπ.  Όλοι αυτοί οι τρόποι θα διασφαλίζουν ότι δεν θα υποβαθμίζεται η ποιότητα της ζωής “αυτού που ρυπαίνει”, ακόμη κι αν ρυπαίνει για να ζεσταθεί αξιοπρεπώς ή να δροσίσει το χώρο όπου μένει. Σε αντίθετη περίπτωση, θα πρέπει να αποδεχθούμε ότι τα νοικοκυριά των χαμηλών εισοδηματικών τάξεων είναι οι «παράπλευρες απώλειες» της οικολογικής σταυροφορίας, καταδικάζοντάς τα στη διαμονή σε χώρους όπου για παράδειγμα στο 50% της καλοκαιρινής περιόδου,  η εσωτερική θερμοκρασία είναι άνω των 34˚ C, φθάνοντας μέχρι και τους 42˚C.

Το ίδιο ισχύει και στην περίπτωση της τεχνητής αύξησης της τιμής της βενζίνης με “πράσινους” φόρους για κάθε όχημα αδιακρίτως, επίσης χωρίς καμία εφαρμογή έστω και υποτυπωδών κοινωνικών-ταξικών κριτηρίων. Είναι αλήθεια ότι τα μέσα μεταφοράς τόσο των ανθρώπων όσο και των εμπορευμάτων είναι ένας από τους βασικούς λόγους εκπομπής αερίων του θερμοκηπίου και κατανάλωσης ενεργειακών πόρων. Ωστόσο, σε ένα μεγάλο μέρος τους αυτές οι μεταφορές δεν εξυπηρετούν κοινωνικές ανάγκες αλλά κυρίως την ευέλικτη και ιδιωτική κινητικότητα των εμπορευμάτων και της εργατικής δύναμης, ευελιξία που επιτάσσει σήμερα στο παγκοσμιοποιημένο κεφάλαιο να μεταφέρει αγαθά και υπηρεσίες σε αποστάσεις εκατομμυρίων χιλιομέτρων μακριά από το χώρο παραγωγής τους, στην αγορά όπου θα καταναλωθούν. Και βέβαια, ακόμη και στην περίπτωση των μετακινήσεων που δεν συνδέονται άμεσα με την παραγωγική διαδικασία, η μετακίνηση με ιδιωτικά αυτοκίνητα και φορτηγά είναι άμεσα συνδεδεμένη με την αγορά της αυτοκινητοβιομηχανίας, η οποία ενισχύει τη λύση του Ι.Χ. έναντι των μέσων μαζικής μεταφοράς.

Τι σημαίνει αυτή η πίεση για ολοένα μεγαλύτερη διείσδυση των αυτοκινήτων; Στην περίπτωση της Ελλάδας, σημαίνει  ότι το ίδιο το κράτος απαξιώνει κάθε άλλο μέσο μετακίνησης, όπως τους σιδηροδρόμους, το οποίο θα μπορούσε να εξασφαλίσει ασφαλείς και λιγότερο ρυπογόνες μεταφορές. Πολλές φορές μάλιστα φαίνεται ότι η Ελλάδα αποτελεί «παραφωνία» έναντι των υπόλοιπων δυτικοευρωπαϊκών κρατών, υπονομεύοντας στην πράξη κάθε προσπάθεια δημιουργίας αξιοπρεπών μέσων μαζικής μεταφοράς (τραμ, λεωφορείων) προς όφελος κάποιων μικροσυμφερόντων. Ωστόσο, το γεγονός ότι οι μεγάλες δυτικές μητροπόλεις θεσπίζουν μέτρα οικονομικού χαρακτήρα για να μειώσουν την κίνηση των Ι.Χ., επιβάλλοντας για παράδειγμα διόδια στο κέντρο της πόλης και τέλη στάθμευσης, δείχνει ξεκάθαρα ότι η μείωση της σπατάλης ενέργειας γίνεται με ταξικά κριτήρια, με συνέπεια η ενεργειακή υπερκατανάλωση να ανάγεται σε «προνόμιο» για τους λίγους. Οποσδήποτε, ταξικά  και περιβαλλοντικά ωφέλιμη πολιτική θα σήμαινε ότι η εξοικονόμηση γίνεται με κοινωνική δικαιοσύνη, και όχι με τον αποκλεισμό ολόκληρων κοινωνικών ομάδων από το δημόσιο αγαθό της μετακίνησης. Αν πρέπει να διεκδικήσουμε μια λύση για πιο ανθρώπινες μετακινήσεις  μέσα στις πόλεις, το αίτημα θα ήταν όχι μόνο αξιόπιστα αλλά και δωρεάν δίκτυα ΜΜΜ, τα οποία θα καλύπτουν τις ανάγκες των πολιτών όλο το 24ωρο.

ΠΥΡΗΝΙΚΑ ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΑ ΣΗΜΕΡΑ – ΝΕΕΣ ΠΥΡΗΝΙΚΕΣ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ

Συνολικά σήμερα 31 χώρες διαθέτουν 441 πυρηνικοί  αντιδραστήρες  που παράγουν 350 Gwatt καλύπτοντας το 16% των αναγκών τους σε ηλεκτρικής ενέργεια. Παράλληλα σε όλο τον κόσμο κατασκευάζονται ή ετοιμάζονται να κατασκευαστούν γύρω στους 34, από αυτούς 6 στη Ρωσία, 6 στην Ινδία, 6 στην Κίνα, 3 στην Κορέα, 2 στη Βουλγαρία, 2 στην Ουγκαρία, και από 1 σε Αργεντινή, Φιλανδία, Γαλλία, Ιαπωνία, Πακιστάν, Ουκρανία, Ρουμανία, Ταϊβάν και ΗΠΑ . Εκτιμάται ότι τα επόμενα 25 χρόνια θα «χρειαστεί» να κατασκευαστούν 200 πυρηνικές μονάδες ώστε να υποσκελιστούν οι πυρηνικοί αντιδραστήρες που λόγο παλαιότητας βγαίνουν από την παραγωγή και να αυξηθεί έστω και λίγο το ποσοστό της ηλεκτρικής ενέργειας που παράγεται από πυρηνικές μονάδες .

Η Ιαπωνία έχει 53 πυρηνικά εργοστάσια. Στις ΗΠΑ σήμερα λειτουργούν 101 Πυρηνικά εργοστάσια, στην Ευρώπη λειτουργούν 197 Πυρηνικά εργοστάσια που παράγουν το 15%της παραγόμενης Ηλεκτρικής Ενέργειας και το 6,5% της καταναλώσιμης ηλεκτρικής ενέργειας. Και στην Ε.Ε. έχουν πυρηνικά εργοστάσια τα 15 από τα 27 κράτη- μέλη.

Ιαπωνία έχει 53 πυρηνικά εργοστάσια

Η Γαλλία είναι η μεγαλύτερη πυρηνική δύναμη στην ΕΕ με 59 πυρηνικά εργοστάσια που καλύπτουν το 80% της παραγόμενης ηλεκτρικής ενέργειας. Ακολουθούν η Λιθουανία με 78,5%, η Σλοβακία με 69,6%, το Βέλγιο με 55.6%, η Ουκρανία με 48,5%, η Σουηδία με 46,7%, η Κορέα με 44,7%, η Αρμενία με 42,7%, η Σλοβενία με 42,4%, η Ουγγαρία με 37,2%, η Φιλανδία με 32,9%

Στην ευρύτερη γειτονιά μας….

Η Βουλγαρία έχει 2 πυρηνικούς αντιδραστήρες στο Κοσλοντούϊ. Σκοπεύει να φτιάξει 2 πυρηνικούς αντιδραστήρες στο Μπελντέ συνολικής ισχύος 2000 Μwatt για τις οποίες έχει υπογράψει συμβόλαια με την Ρώσικη εταιρεία Atomostroyexport και τη Γαλλογερμανική κοινοπραξία των Areva– Siemens.

Η Ρουμανία έχει πυρηνικό εργοστάσιο στην Τσερνοβόδα  με 2 αντιδραστήρες  ισχύος 650 Mwatt ο καθένας. Σχεδιάζει να κατασκευάσει ακόμα 3 αντιδραστήρες των 1000Mwatt

Η Τσεχία έχει 1 πυρηνικό εργοστάσιο στο Ντιουκοβάνι με 4 εν λειτουργία αντιδραστήρες συνολικής ισχύος 1648 Mwatt. Ολοκληρώνει την κατασκευή 2 νέων αντιδραστήρων συνολικής ισχύος 1824 Mwatt

Η Σλοβενία έχει 1 πυρηνικό εργοστάσιο με 5 εν λειτουργία αντιδραστήρες συνολικής ισχύος 2040 Mwatt. Κατασκευάζει άλλους 3 αντιδραστήρες συνολικής ισχύος 1144Mwatt

Ουγγαρία έχει 1 πυρηνικό εργοστάσιο με 4 αντιδραστήρες συνολικής ισχύς 1729 Mwatt

Η Τουρκία έχει εξαγγείλει την δημιουργία 3 πυρηνικών μονάδων συνολικής ισχύος 4.500 Mwatt

Στον χορό της πυρηνικής ενέργειας σκοπεύουν να μπουν τόσο η Αλβανία όσο και η ΠΓΔΜ. Και στην Ελλάδα όμως αυξάνονται οι φωνές που προωθούν την δημιουργία πυρηνικού εργοστασίου. Μάλιστα ο Δρ. Αναστάσιος Γίουτσος (διευθυντής του Εργαστηρίου Πυρηνικού Αντιδραστήρα του Δημόκριτου) τοποθετεί την κατασκευή ενός πυρηνικού εργοστασίου στην Ελλάδα το 2015. Προτεινόμενες θέσεις εδώ και χρόνια είναι Λαύριο, Κάρυστος, Δ. Μακεδονία.

Γενικά στα επόμενα 20 χρόνια αναμένεται να εγκατασταθούν στην ευρύτερη περιοχή της Νοτιοανατολικής Ευρώπης, πυρηνικοί αντιδραστήρες συνολικής ισχύος 12.700 Mwatt

Ανάμεσα στις μεγάλες εταιρείες του πυρηνικού λόμπι μπορούμε να δούμε

Την Γαλλική Areva με 58.000 εργαζόμενους

Τις Ιαπωνικές Toshiba, Tokyo Electric Power

Την Αυστραλιανή Paladin Energy

Τις Καναδικές Eguinox Minerals, Uranium One

Τις Αμερικάνικες Emerson, Mc Dermott, Exelon Nuclear

Την Βρετανική British Energy

Τις Γερμανικές Ε.ΟΝ. , RWE, Westinghouse, Condy

ΠΥΡΗΝΙΚΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑ ΚΑΙ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟΥ

Ένα από τα βασικά επιχειρήματα των υπέρμαχων της πυρηνικής ενέργειας είναι ότι αυτή δεν συμβάλει στο φαινόμενο του θερμοκηπίου με την εκπομπή αερίων του θερμοκηπίου. Αυτή όμως είναι η μισή αλήθεια, αφού καταρχάς ένας πυρηνικός αντιδραστήρας και οι βοηθητικές του εγκαταστάσεις εκπέμπουν πολύ μεγαλύτερα ποσά θερμότητας στην ατμόσφαιρα από ό,τι ένα συμβατικό εργοστάσιο παραγωγής ενέργειας ίσης ισχύος.

Η χρήση της πυρηνικής ενέργειας έχει υπολογιστεί ότι το μέγιστο που μπορεί να συμβάλει στην μείωση της εκπομπής των αερίων του θερμοκηπίου είναι μέχρι 5%, αφού το μεγαλύτερο μέρος της εκπομπής των αερίων του θερμοκηπίου δεν οφείλεται  στην παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας αλλά στις μεταφορές και στην βιομηχανική παραγωγή και την θέρμανση των κτηρίων.  Και αυτό με το αντίτιμο της κατασκευής εκατοντάδων νέων πυρηνικών εργοστασίων.

ΠΥΡΗΝΙΚΑ ΑΠΟΒΛΗΤΑ

Τα ραδιενεργά στοιχεία είναι ενεργά για 23.000 χρόνια .

Για κάθε 1000 Mwatt ηλεκτρικής ενέργειας που παράγονται από πυρηνική ενέργεια δημιουργούνται 27 τόνοι ραδιενεργών αποβλήτων υψηλής περιεκτικότητας, 300 τόνοι μέσης περιεκτικότητας και 450 τόνοι χαμηλής περιεκτικότητας.  Ένας πυρηνικός αντιδραστήρας ισχύος 1000 Mwatt, παράγει σε έναν χρόνο περισσότερο ραδιενεργό καίσιο, ιώδιο και στρόντιο από το σύνολο των ατομικών βομβών που έχουν εκραγεί μέχρι σήμερα.

10 έτη μετά την απομάκρυνση του πυρηνικού αποβλήτου από τον αντιδραστήρα έχει ραδιενεργή δόση 10.000 rem όταν η θανατηφόρα δόση για τον άνθρωπο είναι 500 rem. Καθώς τα πυρηνικά εργοστάσια λειτουργούν εδώ και 50 περίπου χρόνια, έχουν συσσωρευτεί κατά προσέγγιση 150.000 τόνοι αποβλήτων ραδιενεργούς ουρανίου, τα δύο τρίτα των οποίων ούτε έχουν υποβληθεί σε επεξεργασία ούτε έχουν φτάσει στο στάδιο της τελικής διάθεσης.

Ο χρόνος ζωής ενός εργοστασίου είναι 30 χρόνια και μετά μετατρέπεται το ίδιο σ΄ ένα τεράστιο πυρηνικό απόβλητο. Η αποδόμηση του μπορεί να έχει κόστος που φτάνει στο 50% του κόστους κατασκευής του. Και φυσικά ακόμα και σε ομαλή κατάσταση λειτουργίας τους οι πυρηνικοί αντιδραστήρες εκπέμπουν ραδιενεργά αέρια.

Φυσικά στο πρόβλημα των ραδιενεργών αποβλήτων από τα πυρηνικά εργοστάσια πρέπει να συνυπολογίσουμε  τα απόβλητα των πυρηνικών όπλων, που είναι εξίσου μεγάλης επικινδυνότητας, αλλά και τα απόβλητα χαμηλής ραδιενέργειας που παράγονται από νοσοκομεία και ερευνητικά κέντρα.

Από όλες τις προτάσεις διαχείρισης των αποβλήτων των πυρηνικών εργοστασίων κυρίως έχει επιλεγεί ο βαθύς γεωλογικός ενταφιασμός, ενώ έχουν απορριφθεί

1)    ο ενταφιασμός στον πυθμένα των ωκεανών

2)    ο ενταφιασμός στους πάγους των πόλων της γης

3)    η αποστολή στο διάστημα

Στις ΗΠΑ, το ιστορικό των περιοχών στις οποίες είχαν αποθηκευτεί πυρηνικά απόβλητα μιλάει από μόνο του

Στο Hanford τα υπόγεια ύδατα έχουν μολυνθεί σε έκταση πάνω από 200 τετραγ. Χιλιόμετρα

Στο Savannah Rirer Site ραδιενέργεια έχει διαπιστωθεί και σε επιφανειακά ύδατα, ενώ έχουν υπάρξει μεταλλάξεις σε αλιγάτορες.

Στο Barnwell της Νότιας Καρολίνας, που υπήρχαν εγκαταστάσεις χαμηλών ραδιενεργών αποβλήτων, έχει βρεθεί τρίτιο.

ΠΥΡΗΝΙΚΑ ΑΤΥΧΗΜΑΤΑ

Από την δεκαετία του ΄50 μέχρι σήμερα έχουν γίνει δεκάδες πυρηνικά ατυχήματα με καταστροφικότερο αυτό του Τσερνομπίλ.

Το 1952 και το1996 στον Καναδά, το 1957 στην Ρωσία, το 1957 και το 1996 στην Μ. Βρετανία, το 1960 και το 1990 στην Γαλλία, το 1983 στην Αργεντινή, το 1979 και το 1984 στις ΗΠΑ, το 1986 ΣΤΗΝ Γερμανία, το 1988, 1997, 1999 και το 2007 στην Ιαπωνία και το 1988 στην Ισπανία,

Στη Βουλγαρία, στο Κοσλοντούϊ δυο φορές ατυχήματα απείλησαν να μολύνουν το έδαφος.

Το μεγαλύτερο και καταστροφικότερο πυρηνικό ατύχημα έγινε το 1986 στο Τσερνομπίλ. Είκοσι δύο  χρόνια μετά το Τσερνομπίλ ο καθηγητής Nikolai Omelyanets της Εθνικής Επιτροπής για την Προστασία από τη Ραδιενέργεια στην Ουκρανία υποστηρίζει ότι 500.000 άνθρωποι πέθανανε λόγω του ατυχήματος.  Μια ζώνη 3000 στρεμμάτων δεν έχει καμία μορφή ζωής. 34499 άνθρωποι που εργάζονταν για τον καθαρισμό του εργοστασίου πέθαναν από τη ραδιενέργεια τα επόμενα χρόνια, ενώ ακόμα και σήμερα 3000 εργάζονται για τον καθαρισμό του εργοστασίου. 375 αγροκτήματα  όπου εκτρέφονται 200.000 πρόβατα είναι ακόμα μολυσμένα από τη ραδιενεργό βροχή του 1986. Η παιδική θνησιμότητα ανάμεσα στο 1986-1989 έφτασε το 11% στις περιοχές που χτυπήθηκαν από το νέφος του Τσερνομπίλ , σε σύγκριση με άλλες περιοχές που είναι 4%.

Ένα από τα επιχειρήματα αυτών που υποστηρίζουν την δημιουργία πυρηνικού εργοστασίου στην Ελλάδα, είναι ότι αφού οι γείτονες μας στα Βαλκάνια και η Τουρκία θα φτιάξουν και άλλα πυρηνικά εργοστάσια, κινδυνεύουμε έτσι και αλλιώς από ένα πυρηνικό ατύχημα, οπότε δεν έχει νόημα να μην έχουμε και εμείς το δικό μας.

Ξεχνάνε όμως να μας πούνε ότι η απόσταση για ένα πυρηνικό ατύχημα παίζει τεράστιο ρόλο. Οι συνέπειες είναι 4πλάσιες σε απόσταση 50 χλμ. από ότι σε απόσταση 100 χλμ από το μέρος του ατυχήματος.

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΚΟΣΤΟΣ

Είναι πραγματικά έστω και με όρους οικονομίας φτηνή η παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας από πυρηνικούς αντιδραστήρες;

Η πυρηνική βιομηχανία υπόσχεται νέους αντιδραστήρες με κόστος επένδυσης γύρω στα 2000 δολάρια/ Kwatt, όμως στην πραγματικότητα βάσει των υπερβάσεων που έχουμε σε αυτές τις περιπτώσεις, το κόστος ανεβαίνει σε 5000-6000 δολάρια /Kwatt

Η Διεθνής Υπηρεσία Ενέργειας υπολογίζει το κόστος παραγωγής από πυρηνικό εργοστάσιο σε 40-45 ευρώ/ Mwatt, όταν ο λιθάνθρακας/ έχει κόστος 35-50 ευρώ/ Mwatt, το φυσικό αέριο 35-45 ευρώ / Mwatt, τ α αιολικά 35-175 ευρώ / Mwatt.

Εάν όμως στο κόστος παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας από πυρηνικό αντιδραστήρα συνυπολογίσουμε

* Το κόστος διαχείρισης των πυρηνικών αποβλήτων ( περισσότερο στοιχίζει η σχετικά ασφαλής διαχείριση 1 κιλού πυρηνικών αποβλήτων, από την αγορά 1 κιλού καυσίμου)

*Τη διάλυση του αντιδραστήρα μόλις γεράσει που μπορεί να φτάσει και το 50% του κόστους κατασκευής του.

*Το υπέρογκο κόστος μεταφοράς των καυσίμων.

Τελικά το κόστος δεν είναι τόσο μικρό όσο θέλουν να μας το παρουσιάσουν.

Δισεκατομμύρια δολάρια ξοδεύονται για την ανεύρεση αξιόπιστης λύσης για τα πυρηνικά απόβλητα χωρίς αποτέλεσμα.

Και φυσικά η λειτουργία ενός πυρηνικού αντιδραστήρα απαιτεί έναν αριθμό πρόσθετων πυρηνικών μονάδων: Μονάδα Εξόρυξης ουρανίου, Μονάδα Καθαρισμού Ορυκτού και σύνθεσης με οξείδια, Μονάδα Εμπλουτισμού , Μονάδα Κατασκευής Ράβδων Καυσίμων, Μονάδα προσωρινής φύλαξης

Σαν παράδειγμα να αναφέρουμε ότι το 2002 το Υπουργείο Άμυνας των ΗΠΑ ξεκίνησε το πρόγραμμα καθαρισμού από τα πυρηνικά απόβλητα στο απέραντο συγκρότημα του Hanford, το οποίο θα διαρκέσει 30 χρόνια και θα κοστίσει 50 δις δολάρια.

ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΑΠΟ ΤΗ ΡΑΔΙΕΝΕΡΓΗ ΜΟΛΥΝΣΗ

Η Διεθνή Ένωση Φυσικών για την Πρόληψη του Πυρηνικού Πολέμου, έχει υπολογίσει σε 1,5 δις ανθρώπους που έχουν πληγεί από την πυρηνική ενέργεια.

Ραδιενεργός ρύπανση του ατμοσφαιρικού αέρα

Ο ατμοσφαιρικός αέρας είναι το πρώτο συστατικό του οικοσυστήματος το οποίο μολύνεται μετά από πυρηνική έκρηξη ή ατύχημα πυρηνικής εγκατάστασης, που έχει σαν αποτέλεσμα τη διαρροή ραδιενεργού υλικού στην ατμόσφαιρα. Η έκταση της μόλυνσης εξαρτάται από την πηγή που την προκάλεσε. Ο ατμοσφαιρικός αέρας είναι ο δρόμος με τον οποίο μεταφέρονται τα ραδιενεργά άτομα σε περιοχές μακριά από την πυρηνική έκρηξη ή ατύχημα. Περισσότερο επικίνδυνη από τη μολυσμένη με ραδιενέργεια τροφή ή νερό είναι η εισπνοή μολυσμένου αέρα. Γιατί, ενώ ο άνθρωπος πίνει δυο λίτρα νερό και ένα λίτρο τροφή το 24ωρο, εισπνέει 10-20 χιλιάδες λίτρα αέρα. Έτσι συσσωρεύονται στο σώμα του ανθρώπου πολύ μεγάλες ποσότητες ραδιενεργών ατόμων. Η μόλυνση του αέρα δεν διαρκεί πολύ γιατί τα ραδιενεργά υλικά λόγω της βαρύτητας καταλήγουν σύντομα στο έδαφος και σε ότι βρίσκεται πάνω σ’ αυτό.

Ραδιενεργός ρύπανση του εδάφους
Το μεγαλύτερο μέρος των ραδιενεργών υλικών καταλήγει στο έδαφος. Από εκεί τα ραδιενεργά άτομα επηρεάζουν τα φυτά, τα ζώα και τον άνθρωπο. Η παραμονή των υλικών εκεί εξαρτάται από το χρόνο υποδιπλασιασμού τους (μέχρι και χιλιάδες χρόνια) και από το πόσο απορροφώνται από το έδαφος.

Ραδιενεργός ρύπανση του νερού
Τα νερά σε ανοιχτούς χώρους μπορούν να μολυνθούν μετά από βροχόπτωση ή χιονόπτωση. Τα υπόγεια νερά «φιλτράρονται» όταν περνούν από ένα μεγάλο στρώμα εδάφους, γι’ αυτό το πηγαδίσιο νερό μετά από πυρηνική έκρηξη είναι ασφαλέστερο από το επιφανειακό. Όταν τα μολυσμένα νερά χρησιμοποιούνται για πότισμα σε μεγάλο ποσοστό εισέρχονται στα φυτά. Στη συνέχεια τα ζώα ή ο άνθρωπος μολύνονται όταν καταναλώνουν αυτά τα φυτά. Επίσης το άφθονο νερό που χρησιμοποιούν τα πυρηνικά εργοστάσια μολύνει το περιβάλλον, όταν βγαίνει από αυτά.
Ραδιενεργός ρύπανση των φυτών
Τα ραδιενεργά υλικά πριν φτάσουν στο έδαφος μπορεί να συγκρατηθούν από τα φύλλα και τους καρπούς των φυτών (άμεση ρύπανση). Όταν προσλαμβάνονται από τις ρίζες των φυτών η ρύπανση είναι έμμεση. Η ένταση και η διάρκεια μιας βροχόπτωσης μειώνει τη μόλυνση στα φυτά.

Συνέπειες στα ζώα
Τα ζώα είναι εκτεθειμένα στην εξωτερική ακτινοβολία και με τη βοσκή φορτώνουν το σώμα τους με ραδιενεργά άτομα. Από το σώμα τους ένα μέρος ακτινοβολεί γύρω τους και ένα άλλο μέρος αποβάλλεται (γάλα, ούρα, κλπ.). Η μόλυνση μεταδίδεται σε σαρκοφάγα ζώα και στον άνθρωπο, μέσα από το κρέας, το γάλα κ.ά. αυτών των φυτοφάγων ζώων. Η ακτινοβολία μπορεί να είναι θανατηφόρα ή να προκαλέσει αρρώστιες ή στείρωση. Η ανθεκτικότητα των ζώων στις ακτινοβολίες είναι διαφορετική και μπορεί αν δημιουργηθούν διαταραχές στην οικολογική ισορροπία. Τα έντομα π.χ. είναι πιο ανθεκτικά από τα πτηνά.
Συνέπειες στον άνθρωπο
Χωρίζονται σε δυο κατηγορίες:

α) Οι στοχαστικές (ή πιθανολογικές) είναι εκείνες που η εκδήλωσή τους έχει το χαρακτήρα του τυχαίου. Η πιθανότητα εκδήλωσής τους συνδέεται με τη δόση της ακτινοβολίας που απορροφάται από τον οργανισμό. Δεν υπάρχει βέβαια κατώτερη δόση ακτινοβολίας. Η εκδήλωσή τους μπορεί να γίνει μετά από δεκαετίες. Οι στοχαστικές συνέπειες προκαλούνται από πολύ χαμηλές δόσεις ακτινοβολίας και αφορούν τη ζωή χιλιάδων ατόμων. Οι στοχαστικές επιπτώσεις είναι:
· Η εμφάνιση καρκίνου (λευχαιμίες, όγκοι μαστού, καρκίνος μυελού των οστών, πνεύμονα, οστών, θυρεοειδούς, ήπατος, λεπτού εντέρου και δέρματος).
· Οι κληρονομικές ανωμαλίες. Οι ακτινοβολίες προκαλούν μεταλλάξεις από τοπικές βλάβες στο DNA που δεν είναι ορατές στο μικροσκόπιο και χρωματοσωμιακές ανωμαλίες που δεν επιδιορθώνονται και είναι ορατές στο μικροσκόπιο (π.χ. σύνδρομο DOWN). Όσο μικρή κι αν είναι η ποσότητα ακτινοβολίας που απορροφά ένα κύτταρο, πάντοτε δημιουργείται αυξημένη πιθανότητα μεταλλάξεων. Μια μετάλλαξη του γενετικού υλικού για να εκδηλωθεί σ’ ένα άτομο, πρέπει το άτομο αυτό να έχει προέλθει από ένα σπερματοζωάριο κι ένα ωάριο που έχουν ακριβώς την ίδια μετάλλαξη. Σε αντίθετη περίπτωση δεν εκδηλώνεται η μετάλλαξη στον απόγονο. Η κληρονομικές ανωμαλίες είναι δυσμενείς για τον άνθρωπο π.χ. η μεσογειακή αναιμία.

β) Μη στοχαστικές συνέπειες. Αυτές παρατηρούνται σε σχετικά υψηλές δόσεις ακτινοβολίας και η πιθανότητα και ο βαθμός εκδήλωσής τους εξαρτάται από πολλούς παράγοντες, όπως η ηλικία, το βάρος, η γενική κατάσταση του ατόμου αλλά και η περίθαλψη που θα έχει τις πρώτες ώρες ή μέρες. Οι μη στοχαστικές συνέπειες είναι:
· Το γαστρεντερικό σύνδρομο (καταστροφή των κυττάρων που καλύπτουν το γαστρεντερικό σύστημα).
· Η καταστροφή του μυελού των οστών. Η μόνη θεραπεία είναι η μεταμόσχευση του μυελού των οστών. Συνήθως όμως απορρίπτονται τα ξένα κύτταρα. Εμφανίζεται 2-3 μέρες μετά την έκθεση στην ακτινοβολία.
· Η ακτινική πνευμονίτις. Εμφανίζεται με αναπνευστικά προβλήματα και πυρετό 5-6 εβδομάδες μετά και εκτεταμένη καταστροφή των κυττάρων του πνεύμονα.                         Οι άνθρωποι συνήθως πεθαίνουν από καταστροφή του μυελού των οστών.
Τα όργανα και οι ιστοί έχουν διαφορετική ευαισθησία στην ακτινοβολία. Ακτινοευαίσθητα είναι τα γεννητικά όργανα, ο μυελός των οστών, το επιθήλιο του εντέρου, το δέρμα και ο φακός του ματιού. Ακτινοάντοχα θεωρούνται το συκώτι, τα νεφρά, ο εγκέφαλος, τα οστά και οι συνδετικοί ιστοί.

κριτικες θεσεις για την επιστημη

Φεβρουαριος 2008

Ή η επιστήμη είναι πράγματι επιστήμη

και δεν είναι το παν,

ή θεωρεί τον εαυτό της το παν

και παύει να είναι επιστήμη

Dominique Folscheild

Σύντομη περιοδολόγηση

•  Ξεκινώντας θέλουμε να επισημάνουμε ότι η επιστήμη και ειδικότερα η Επιστήμη ως το κυρίαρχο Παράδειγμα¹ (από την διατύπωση του ηλιοκεντρικού συστήματος του Κοπέρνικου και μετά) δεν είναι ένα μονοσήμαντο (αντιδραστικό ή προοδευτικό) σύστημα, αλλά ένα σύστημα εγγενώς αντιφατικό. Από την μία η επιστήμη, ως δυνητικά ριζοσπαστικό ή προοδευτικό σύστημα, κατά καιρούς αμφισβητεί παγιωμένες και ακλόνητες αντιλήψεις προσφέροντας τη δυνατότητα για ρήγματα στο μοντέλο εξήγησης του κόσμου που προβάλλει και επιβάλλει η κυριαρχία. Από την άλλη, η επιστήμη ως ένα σύστημα παραγωγής γνώσης και εξήγησης του κόσμου εμφανίζεται, αναπτύσσεται και θεμελιώνεται μέσα σε συγκεκριμένες κοινωνικές δομές και σχέσεις. Αναπόφευκτα λοιπόν εκφράζει και εκφράζεται από αυτές, και επομένως δεν μπορεί να γίνει αντιληπτή παρά μόνο στη διαλεκτική της σχέση με την κοινωνία και τις αντιφάσεις της. Συνεπώς η όποια κριτική πρέπει να έχει ώς αφετηρία (και αφορμή) το ότι σ’ αυτή τη δεδομένη ιστορική περίοδο (και στη συγκεκριμένη κοινωνική συνθήκη) η Επιστήμη έχει επικρατήσει ως το κυρίαρχο σύστημα παραγωγής γνώσης, εξήγησης και κανονικοποίησης του κόσμου. Δεν πρέπει όμως να ξεχνάμε ότι, εφόσον η παραγωγή γνώσης και συστημάτων διαχείρισης της αναπτύσσεται μέσα σε συγκεκριμένες κοινωνικές δομές και σε άμεση αλληλεπίδραση με αυτές, η κριτική μας δεν πρέπει και δεν απαλλάσσει, ούτε και θεωρεί την (δυτική) κοινωνία άμοιρη ευθυνών. Απεναντίας πρέπει να τονιστεί ότι, εάν ο Επιστημονικός Μύθος τείνει² να αντικαταστήσει τον Θρησκευτικό Μύθο και να αναλάβει κατ’ αποκλειστικότητα ένα σωτηριολογικό ρόλο, κατά ένα μεγάλο μέρος είναι η (δυτική) κοινωνία που το ζητά.  Πρόκειται για την κοινωνία στην οποία, μετά την αποδυνάμωση της θρησκείας, της αλήθειας της και την αποτυχία των ιδεολογιών να αλλάξουν τις κοινωνικές συνθήκες, ο σύγχρονος δυτικός άνθρωπος (το προϊόν της δηλαδή), βρέθηκε να πλέει σε ένα πέλαγος αβεβαιοτήτων. Η επιστήμη είναι το πιο προσφιλές σύστημα που, βάσει του εφυήματος της απρόσκοπτης προόδου και ανάπτυξης, προσφέρει τουλάχιστον μία κάποια ασφάλεια και μια κάποια εξήγηση και, μέσω του βιολογικού ντετερμινισμού (όπως θα δούμε παρακάτω), ένα σκοπό.

• Μέσα από μια διαχρονική οπτική, η Νέα Επιστήμη³ με την εμφάνισή της και βασιζόμενη στην πειραματική επαλήθευση και την επαγωγική λογική⁴ καταρχάς αφαιρεί σιγά-σιγά την αποκλειστικότητα της θρησκείας στην αλήθεια και στην εξήγηση του κόσμου. Πλέον ο σκεπτόμενος (αλλά πάντα ταξικά προσδιορισμένος) άνθρωπος της Αναγέννησης και κυρίως του Διαφωτισμού διεκδικεί το δικαίωμα να εξηγεί και αυτός τον κόσμο χωρίς τη χρήση της εξ αποκαλύψεως αλήθειας. Σταδιακά ο Ορθός λόγος αντικαθιστά τον Θείο λόγο. Ο άνθρωπος γίνεται Άνθρωπος. Την ίδια στιγμή όμως η ανάδειξη της Νέας Επιστήμης συμβαδίζει και διαπλέκεται με την αυτοσυνειδητοποίηση της αστικής τάξης και την ανάδειξη του καπιταλισμού ως κυρίαρχο κοινωνικό – οικονομικό – πολιτικό σύστημα. Η Νέα Επιστήμη δηλαδή γεννιέται μέσα στη νέα αγορά και σε σχέση με την εμπορευματική παραγωγή και την κοινωνία που αναδύεται εκείνη την εποχή. Αναπόφευκτα το αίτημα της επιστήμης ταυτίζεται με το αίτημα της συγκεκριμένης κοινωνίας για την αύξηση της αποτελεσματικότητας και την συσσώρευση. Γι’ αυτό και οι δύο βασικοί της όροι είναι πρώτον η μαθηματικοποίηση / ποσοτικοποίηση⁵ του κόσμου και των συνιστωσών του, του χώρου και του χρόνου, και δεύτερον η πειραματική αναπαραγωγιμότητα⁶. Απο δώ και πέρα λοιπόν πρέπει να βλέπουμε όχι δύο παράλληλες πορείες αλλά την διαλεκτική τους σχέση αν θέλουμε να κατανοήσουμε την επιστήμη.⁷

• Η δυτική μεταφυσική -με αφετηρία την εδραίωση της από τον Πλάτωνα και με όλες τις εκφάνσεις και μεταλλάξεις⁸ της- δομήθηκε πάνω σε ένα βασικό μύθο τον οποίο για αιώνες διατήρησε ανέπαφο: η ιδέα του σύμπαντος (και συνεπώς του ανθρώπου) ως στατικού προϊόντος μιας ακίνητης και υπερβατικής δύναμης – διάνοιας. Ο πεπερασμένος αισθητός κόσμος του ανθρώπου βρισκόταν πάντα σε αντιδιαστολή με αυτόν τον υπερβατικό, και ταυτοχρόνως πολύ πιο πραγματικό, κόσμο· έναν κόσμο του οποίου την αλήθεια ο άνθρωπος δεν μπορούσε ή μπορούσε μόνο μερικώς και αποσπασματικά να συλλάβει. Αυτός λοιπόν ο μύθος, που ήδη είχε αρχίσει να αμφισβητείται απο την μεριά της φιλοσοφίας,⁹ φτάνει με την θεωρία της εξέλιξης του Δαρβίνου (1859) να δεχτεί το αποφασιστικό υλιστικό χτύπημα. “…[O δαρβινισμός] ανέτρεψε δια παντός την άποψη ότι τα είδη ήταν αμετάλλακτα και, κάτι ακόμη πιο σημαντικό, την αντίληψη ότι υπάρχει μια Μεγάλη Αλυσίδα των Όντων. Ο άνθρωπος δεν αποτελεί πλέον το αποκορύφωμα της Δημιουργίας.”¹⁰ Έτσι (ο άνθρωπος) αναγκάζεται να εισαγάγει την έννοια της Ιστορίας (που σε φιλοσοφικό επίπεδο έχει αναπτύξει νωρίτερα ο Hegel, ως δομικό στοιχείο, τόσο για τον αυτοστοχασμό του όσο και για την κατανόηση του κόσμου. Από εδώ και ύστερα η κίνηση ξαναπαίρνει¹¹ τη θέση της στατικότητας και το γίγνεσθαι τοποθετείται δίπλα στο είναι.

• Η επιστήμη για αρκετούς αιώνες και μέχρι πρόσφατα είχε μια πολύ αμφίσημη σχέση με τη θρησκεία, και ο επιστημονικός λόγος στηρίχθηκε και στήριξε το μεταφυσικό μοντέλο θεώρησης του κόσμου ουκ ολίγες φορές. Αυτό δεν οφείλεται μόνο στο γεγονός ότι οι υποστηρικτές της Νέας Επιστήμης ζούσαν ακόμη με βάση ένα άλλο Παράδειγμα και, μέσα σε αυτό το κυρίαρχο Παράδειγμα της θεολογίας, ήταν αδιανόητο να απορριφθεί η πίστη στην ύπαρξη του Θεού· ούτε στο ότι η επιστήμη σχημάτιζε κοινό μέτωπο με την θρησκεία προκειμένου να αντιπαρατεθούν και οι δύο στην αναβίωση των παγανιστικών και μαγικών τάσεων που παρατηρούνται στην Αναγέννηση. Οφείλεται σε κάτι πιο βαθύ: στο ότι η επιστήμη έχτιζε τις δομές της πάνω σε μία βάση κοινή με τη μεταφυσική (και κατ’ επέκταση με τη θεολογία), γεγονός που συνδέεται με τη σύλληψη της αλήθειας ως αντιστοιχία και την από κοινού έδρασή τους σε αιώνιους νόμους. Με άλλα λόγια η αλήθεια υφίσταται μόνο ως προς κάτι προϋπάρχον, αμετάβλητο και αιώνιο. H νεωτερική επιστήμη λοιπόν έχει ως κοινό θεμελιακό στοιχείο με την αρχαία μεταφυσική και την θεολογία την αντικειμενική αλήθεια και τον νόμο και πάνω σε αυτό συγκροτείται.

Ωστόσο στα μέσα του 19ου αιώνα και αργότερα εντοπίζεται τόσο η απαρχή της αποδέσμευσης και της αυτονομίας της Επιστήμης από τη Θεολογία και την Φιλοσοφία, όσο και η εντατικοποίηση της προσπάθειας του επιστημονικού λόγου να γίνει Λόγος. Αν θα θέλαμε να το συγκεκριμενοποιήσουμε, μπορούμε να πούμε ότι η θεωρία του εξελικτισμού του Δαρβίνου και οι νόμοι της κληρονομικότητας του Μendel είναι μάλλον τα δυο βασικότερα χτυπήματα που δέχτηκε η θρησκεία και βοήθησαν στην αυτονόμηση της επιστήμης. Παράλληλα παρατηρείται μια αυξανόμενη προσάρτηση της φιλοσοφίας στο άρμα της Επιστήμης. Από τους αριστερούς εγγελιανούς μέχρι και τον Νίτσε (λίγες δεκαετίες αργότερα) η μεταφυσική ως μοντέλο θεώρησης αποτέλεσε έναν από τους κύριους στόχους κριτικής ενώ η επιστήμη είχε την τιμητική της.¹²

“…το 2ο μισό του 19ου αιώνα, οπότε παρατηρείται μια μεγάλη τεχνολογική επίθεση από την αναπτυσσόμενη βιομηχανία, είναι η εποχή  που η επιστήμη αρχίζει και εγείρει τρομερές αξιώσεις. Θέλει να κυριαρχήσει στα πάντα και έτσι πρέπει να πολεμήσει προς όλες τις κατευθύνσεις ώστε να καταδείξει τη μοναδικότητα της. Προκειμένου δηλαδή να εξασφαλίσει τις διευρυμένες αξιώσεις της, η επιστήμη αρχίζει πλέον και επιτίθεται στη φιλοσοφία, στη θεολογία, στο μύθο, σε οτιδήποτε δηλαδή δεν είναι μέσα στο δικό της λόγο. Αυτό ήταν το δεύτερο βήμα στη γένεση της σύγχρονης επιστήμης και συνέπεσε με τη βιομηχανική επανάσταση.”¹³

• Σήμερα η επιστήμη, ξεπερνώντας την χρήση του ορθολογισμού που οικειοποιούνταν μέχρι τώρα, ασπάζεται το μεταφυσικό μοντέλο και πλέον αξιώνει την αλήθεια των επινοήσεών της χωρίς να αναλαμβάνει καθήκοντα ή υποχρεώσεις. “Γίνεται ο μοναδικός χώρος αληθογένεσης. Έτσι η επιστήμη μπορεί να οδηγήσει και στην αλήθεια εξ απονομής, δηλαδή κάτι είναι αναμφισβήτητα αληθινό αφού είναι αποτέλεσμα επιστημονικής διαδικασίας. .”¹⁴

Το επίτευγμα -πιο σωστά, η συνεχής παραγωγή και ροή επιτευγμάτων (μη επαληθεύσιμων και απρόσιτων)- είναι τελικά η τεχνική της επιστήμης για να αποτρέπει την κριτική και να αξιώνει την «καθιέρωση» της. Έτσι το κέντρο μετατοπίζεται, από την επεξεργασία της γνώσης και την κριτική, στην συνεχή παραγωγή υποσχέσεων που αποσκοπούν να καταστήσουν την επιστήμη απαραίτητη ως τον μοναδικό τρόπο να καλύπτουμε τις ανάγκες στις οποίες έχουν μετατραπεί πλέον οι παραπάνω υποσχέσεις. Για παράδειγμα στον τομέα της βιοτεχνολογίας οι υποσχέσεις της είναι σε μεγάλο μέρος οι καινούριες χειραγωγούμενες ανάγκες των καταναλωτών, οι οποίοι (όπως οι αγρότες) χάνουν πλήρως την αξίωση να γνωρίζουν τι καταναλώνουν και αφήνονται στα χέρια των ειδικών.

Όσον αφορά τη γενετική, ώς έργο έχει να επιδείξει ορισμένες επιτυχίες όπως την (όχι τελειοποιημένη) θεραπεία κάποιων μονογονιδιακών ασθενειών, την πρόγνωση πολλών άλλων και μια υπέρμετρη ανάπτυξη στον τομέα της τεχνητής (ή υποβοηθούμενης όπως ορίζεται επίσημα) αναπαραγωγής, ο οποίος έχει να προφέρει και τα πιο πολλά οφέλη. Ταυτόχρονα η γενετική -ως μύθος- δεν χρειάζεται τόσο να παράγει συνέχεια καινούρια επιτεύγματα όσο να συντηρεί την υπόσχεση της για εξάλειψη του καθολικού φόβου του σύγχρονου δυτικού άνθρωπου: τον φόβο του θανάτου. Από τις συνεχείς δηλώσεις για το γονίδιο της μακροζωίας, την ιατρικοποίηση του γήρατος και του θανάτου και τη μεταφορά τους ως αρρώστιες, μέχρι τα νέα καταναλωτικά προϊόντα αντιγήρανσης (π.χ. η καινούρια σειρά της nivea με το όνομα DNAge) υποβόσκει η υπόσχεση της αθανασίας.

Κάποια πρώτα συμπεράσματα

Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν ότι η σημασιοδότηση του κόσμου από την Επιστήμη δεν αποβλέπει προγραμματικά στο να προσδώσει έναν τελικό σκοπό¹⁵ και υπό αυτή την έννοια δεν είναι τελεολογικό σύστημα. Η Επιστήμη, με δεδομένη τόσο την απόρριψη του τελικού σκοπού, όσο και της αντικειμενικής αλήθειας (μιας και ήδη στο εσωτερικό της εντείνεται η αμφισβήτηση¹⁶ για την ίδια την ύπαρξη της αντικειμενικής αλήθειας), προχωρά στην επινόηση ενός νέου μέσου πειθούς: το τέχνασμα της Επιστήμης εδρεύει στην μη τελεολογική έννοια της Προόδου, έννοια που υιοθέτησε αφότου απέτυχε να πείσει τους πάντες για την αντικειμενικότητα της,¹⁷ για το ότι υπάρχει μία και μοναδική αλήθεια – η επιστημονική αλήθεια.  Η επιστήμη βέβαια σε σχέση με την “εκτός τειχών”(Κuhn) κοινωνία, δεν μπαίνει σε διάλογο. Ακριβώς σαν τον καπιταλισμό αφομοιώνει την όποια κριτική εναντίον της στην ασταμάτητη ορμή της “Προόδου” της. Η επιστήμη δεν αναστοχάζεται τα λάθη της· τα λάθη του παρελθόντος δεν εκλαμβάνονται παρά μόνο ως η πίεση να προχωρήσει με μεγαλύτερη ένταση. (Αναστοχάζομαι σημαίνει σταματάω, παίρνω αποστάσεις από αυτό που κάνω και η στάση είναι σε τέλεια αντίθεση με την απρόσκοπτη ροή της Προόδου που υπερασπίζεται η Επιστήμη.)

Ωστόσο, μία κριτική θέση προς την Επιστήμη πρέπει από την άλλη μεριά να αποφεύγει την κρυμμένη μεταφυσική της “άυλης ψυχής”, του “μυστηρίου” και την δαιμονοποίηση ή θεοποίηση της “Φύσης”, την αναγωγή της δηλαδή σε κάτι το υπερβατικό. Απεναντίας πρέπει να καταδείξει την εργαλειακή κατανόηση της φύσης και του ανθρώπου μέσω των μετρήσιμων αξιών. Χρειάζεται λοιπόν να εστιάσουμε στην εργαλειακή πρόσληψη του ανθρώπου από την Επιστήμη, όποιες μορφές και αν έπαιρνε αυτή η πρόσληψη. πρώτα ως μηχανή (Dekartes) και αργότερα ως πολύπλοκο σύστημα διαχείρισης πληροφοριών. Η κριτική μας επομένως πρέπει να καταδεικνύει ότι ο κάθε επιμέρους επιστημονικός λόγος αρθρώνεται και αναπτύσσεται μέσα σε ένα συγκεκριμένο κοινωνικό πλαίσιο. Το πλαίσιο αυτό του προσδίδει τα χαρακτηριστικά του τα οποία είναι “εξ ανάγκης”, δηλαδή δεν θα μπορούσαν να είναι άλλα από αυτά.

Η επιστήμη λοιπον ως εργαλείο, ως γνώση, ήταν ένα από τα μέσα που μας έδωσαν την δυνατότητα (και δίνουμε έμφαση στη “δυνατότητα” με την έννοια του δυνητικού) να ξεπεράσουμε την ιδέα του δημιουργήματος ενός Δημιουργού, να αποδεχτούμε το πεπερασμένο της ύπαρξης μας και έτσι να επανεξετάσουμε ή και να επαναοικειοποιηθούμε εν μέρει (στο μέτρο που υπαγορεύουν τα πολιτικά μας προτάγματα) την κυκλική και συλλογική αντίληψη της ζωής που υπήρξε πριν τον άκρατο ατομικισμό που επέβαλε η δυτική μεταφυσική στον άνθρωπο του άστεως. Και αυτό το λέμε γιατί όποια ρήξη και αν προξένησε η επιστήμη έμεινε ανεκμετάλλευτη. Ο άνθρωπος της μετανεωτερικότητας¹⁸ επενδύει πια τις ελπίδες του για την (επίγεια αυτή τη φορά) αθανασία του στην γενετική. Η ατομική ψυχή δεν διαπραγματεύεται την μοναδικότητα της, δεν εντάσσεται σε συλλογικές αντιλήψεις. Η γνώση του πεπερασμένου ταυτίζεται με τον φόβο του θανάτου και μετατρέπεται σε μανία για την μη φθαρτότητα, την ατομική αθανασία, ξεπερνώντας ακόμα και την ατομική έννοια του κύκλου της ζωής. Ο μετανεωτερικός άνθρωπος δεν περιμένει πια την μεταθάνατο αιωνιότητα των μονοθεϊσμών αλλά προσδοκά την επι γης αθανασία σε μορφή εμπορεύματος. Ευαγγελίζεται να (ξανά)γίνει στατικός και αιώνιος, να γίνει το ακίνητο κινούν¹⁹ του Αριστοτέλη. Έτσι, η κεντρικότητα που τού στέρησε στις απαρχές της η Νέα Επιστήμη επαναδιεκδικείται με όλη τη δύναμη της ίδιας της επιστήμης και απαιτείται πια μια νέα αλλαγή Παραδείγματος που θα τον βάλει πάλι στο κέντρο του σύμπαντος.

Περί προθέσεων…

Σύμφωνα με τη λογική μας η κριτική έχει το νόημα τού να τοποθετεί σε συνεχή επανεξέταση και αξιολόγησητην επιστήμη ως μια κοινωνική διαδικασία. Ειδικότερα σ’ ό,τι αφορά την Επιστήμη ως το κυρίαρχο Παράδειγμα που είναι πια και στις αιχμές του δόρατος της (βιοτεχνολογία και γενετική), η κριτική μας δεν απορρέει από κάποιο παραλήρημα για επιστροφή στην “αγνή και ηθική” μητέρα φύση. Έτσι κι’ αλλιώς είναι καιρό τώρα γνωστό ότι η φύση είναι εγγενώς ανήθικη, και με αυτό εννοούμε ότι δεν μπορεί να σταθεί στο φυσικό περιβάλλον η κοινωνική κατασκευή που λέγεται ηθική και είναι εφεύρημα του ανθρώπου.

Είναι επίσης γνωστό ότι και πριν την έλευση της επιστήμης άλλα ιερατεία χειρίζονταν το προνόμιο της κανονικοποίησης του κόσμου και την εξουσία που απέφερε αυτή η γνώση. Η θρησκεία, συμπληρωματικά -και ενίοτε ταυτιζόμενη- με την εκάστοτε κοσμική κυριαρχία, επαγγελλόταν την μοναδική νοηματοδότηση του κόσμου και το προνόμιο της σωτηρίας του. Στην πορεία η Επιστήμη έφτασε να διεκδικεί πλέον, μέσω του “αλάθητου” και του “αδιαμφισβήτητου”, μία θέση στο πάνθεον των “μεταφυσικών” συστημάτων, να υπόσχεται (και να εξηγεί) την αθανασία και να ιδιοποιείται το προνόμιο του μοναδικού αληθινού νοηματοδοτικού συστήματος. Με την σταδιακή μετατροπή της στο καινούριο Παράδειγμα, χτίζει για τον εαυτό της τον νέο κυρίαρχο μύθο. Με αφορμή την κατανόηση – εξήγηση – κανονικοποίηση του κόσμου επιχειρεί τη χειραγώγηση του και αναλαμβάνει ένα σωτηριολογικό ρόλο. Το νέο ιερατείο φορά άσπρες ποδιές και υπόσχεται σε αυτή τη ζωή ό,τι η θρησκεία πριν απ’ αυτήν απέτυχε να προσφέρει.

Οι προηγούμενες επισημάνσεις ωστόσο δεν συνεπάγονται ούτε την άρνηση ούτε την δαιμονοποίηση της επιστήμης· δεν αξιώνουμε μια κοινωνία χωρίς αυτήν, ένα πισωγύρισμα σε προεπιστημονικού τύπου κοινωνίες. Στο σημείο αυτό μπορούμε να θυμηθούμε την μάλλον πεσσιμιστική, διατύπωση του Feyerabend:

“Εφόσον επιτρέψαμε ή και συμμετείχαμε στο να κατασκευαστεί ένα περιβάλλον στο οποίο οι επιστημονικοί νόμοι βρίσκονται στο προσκήνιο, και από υλικής απόψεως, στα τεχνικά προϊόντα και από πνευματικής, στις ιδέες που αφήνουμε να καθοδηγούν τις μείζονες αποφάσεις, όλοι εμείς, οι επιστήμονες καθώς και οι απλοί πολίτες του Δυτικού πολιτισμού είμαστε υποταγμένοι στην κυριαρχία τους.”²⁰

Η παραπάνω κρίση έχει μία αξία μόνο ως προς το να καταδείξει την ταυτόχρονη και μέσα σε κοινά πλαίσια και δεσμούς πορεία της επιστήμης και του δυτικού τρόπου σκέψης, πρέπει όμως να κατανοήσουμε ότι αυτή η πορεία ούτε απόλυτη είναι ούτε αμετάβλητη. Επιπλέον δεν μας καλύπτει ούτε μια ανάλυση που κάνει λόγο για το ελεύθερο και δημοκρατικό -δυτικού τύπου- περιβάλλον ως αναγκαία προϋπόθεση για την ανάπτυξη της επιστήμης, στα πλαίσια του οποίου τον έλεγχο της θα ασκούν οι πολίτες γενικά και αόριστα. Και αυτό γιατί, όπως θα φανεί και παρακάτω, θεωρούμε ότι η κοινωνία δεν αποτελεί ένα ενιαίο και αδιαφοροποίητο σώμα πολιτών, αλλά πεδίο ταξικών ανταγωνισμών και εσχάτως²¹ άσκησης της καπιταλιστικής κυριαρχίας.

Δεν πρέπει επίσης να διαφεύγει την προσοχή μας η ένοχη σιωπή του σύγχρονου κόσμου για την επιστήμη ως ιστορική διαδικασία. Και αυτή η σιωπή οφείλεται στο ότι η Επιστήμη ως το κυρίαρχο Παράδειγμα θέλει να αποϊστορικοποιηθεί, να βγει εκτός του πεδίου της κριτικής που είναι εγγενές στην ιστορική διαδικασία. Με αυτόν τον τρόπο η σύγχρονη επιστήμη θέλει να χτίσει ένα τείχος ανωτερότητας απέναντι σε άλλες μορφές εξήγησης του κόσμου, (μύθο, θεολογία, φιλοσοφία) οι οποίες -μέσω της ένταξης τους στο ιστορικό πλαίσιο- επιδέχονται κριτικής (ή και απόρριψης), και έτσι να γίνει καθολική, αιώνια και αδιαπραγμάτευτη. Άλλωστε η  αυτονομία και η τοποθέτησή της εκτός δικαιοδοσίας της κοινωνίας ( το δικαίωμα δηλαδή να αποφασίζει η επιστημονική κοινότητα για το πώς θα πορεύεται, επειδή είναι ουδέτερη και ανεξάρτητη) είναι ένα μύθευμα το οποίο αποκρύπτει ότι

“Η επιστήμη εκφράζει καταρχήν τον υπάρχοντα καταμερισμό της εργασίας και το δεδομένο στάδιο ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων. Ως τέτοια οφείλει να λάβει τη θέση της μέσα σε μια ευρύτερη διαλεκτική των παραγωγικών δυνάμεων και των παραγωγικών σχέσεων, τη μόνη που μπορεί να αποκαταστήσει την αλήθεια της εμφανίζοντάς την ως αυτό που πραγματικά είναι: κρυστάλλωμα συγκεκριμένων κοινωνικών εμπειριών σε μια ορισμένη βαθμίδα αναπτυξης του τεχνικού πολιτισμού.” ²²

Αποσιωπάται δηλαδή ότι η επιστήμη, μέσα σε αυτό το πλαίσιο, και χειραγωγήσιμη είναι και άμεσα εξαρτημένη από την τεχνολογία, την χρηματοδότηση,²³ την ιδεολογία.

Ούτε πάλι συμμεριζόμαστε την συγκεκριμένη διατύπωση του Καστοριάδη ότι

“…το πολύ οδυνηρό ερώτημα, ως ποιό βαθμό και κατα ποιόν τρόπο μπορούν να υπάρξουν θεσμοί που να περιορίζουν την ελευθερία της έρευνας… μόνο μια έλλογη και σοφή κοινωνία θα μπορούσε να το απαντήσει.”²⁴

Παραμένει για μας προβληματικό το αρνητικό πρόσιμο που προσδίδεται στους θεσμούς, με άλλα λόγια αυτό του περιορισμού της επιστημονικής έρευνας, γιατί η αναγόρευση της ελευθερίας στην έρευνα ως αξία στα πλαίσια μιας έλλογης και σοφής κοινωνίας προϋποθέτει μια μεσσιανικού τύπου προσμονή της τελευταίας, γεγονός που μάς αφοπλίζει όσον αφορά την κριτική στην Επιστήμη και τον έλεγχο στις έρευνες που διεξάγει στην συγχρονία μας.

Αν λοιπόν ο Feyerabend απαιτεί τον έλεγχο στην επιστήμη από μία κοινωνία την οποία ωστόσο αφήνει στο απυρόβλητο, και ο Καστοριάδης αντίθετα τον αρνείται σε μια κοινωνία ανίκανη να τον ασκήσει μέχρι αυτή να συγκροτηθεί ως έλλογη και σοφή, εμείς λέμε ότι η κριτική στην Επιστήμη και η απαίτηση ελέγχου πάνω σ’ αυτήν είναι αλληλένδετα με την πολιτική μας δράση και το πρόταγμά μας για την οικοδόμηση της κοινωνίας που επιθυμούμε:

“…αν σήμερα προτείνουμε ένα νέο επιστημολογικό παράδειγμα και ζητάμε την απεριόριστη εφαρμογή του, στην πραγματικότητα δεν κάνουμε τίποτα άλλο από το να αξιώνουμε μια καινούρια αρχή οργάνωσης της κοινωνίας, ένα καινούριο πρότυπο που θα ρυθμίζει τις σχέσεις μας με τους άλλους ανθρώπους και με τον κόσμο. Η αλήθεια του δεν θεμελιώνεται, δεν μπορεί να θεμελιωθεί, στην θεσμική αυθεντία μιας επικυρωμένης επιστημονικής απόφανσης αλλά στην ανυποχώρητη επιθυμία μας να ζήσουμε σε έναν άλλο κοινωνικό κόσμο.”²⁵

Αν “η ιστορία των προσπαθειών του ανθρώπου να καθυποτάξει τη φύση είναι η ιστορία της καθυπόταξης ανθρώπου από άνθρωπο,”²⁶ με άλλα λόγια αν η ιστορία της επιστήμης είναι παράλληλη και μέσα στην ιστορία του πολιτισμού, ζητούμενο μας παραμένει η επανοηματοδότηση και των δύο με άξονα την απο-αντικειμενικοποίηση τόσο της φύσης²⁷ όσο και του ίδιου του ανθρώπου.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1) Με τον όρο Παράδειγμα αναφερόμαστε σε ένα δεδομένο σύνολο κανόνων, αξιών και θεσμών που διέπουν μια ορισμένη κοινωνική συγκρότηση. Ο Kuhn βέβαια με τον όρο παραδείγματα χαρακτηρίζει “καθολικά αναγνωρισμένες επιστημονικές επιτεύξεις, οι οποίες, για ένα χρονικό διάστημα παρέχουν πρότυπα προβλήμάτων και λύσεων σε μια κοινότητα ειδικών.”  Διαχωρίζει την επιστημονική διαδικασία σε δύο χρονικές περιόδους, (αν και κάποιες φορές υπάρχει επικάλυψη μεταξύ τους)· η μία περίοδος είναι αυτή που ονομάζει “φυσιολογική επιστήμη” και η άλλη είναι η περίοδος των “επιστημονικών επαναστάσεων” όπου συντελείται η αλλαγή ενός Παραδείγματος. Όπως το θέτει και ο ίδιος:

“…“φυσιολογική επιστήμη” σημαίνει έρευνα αυστηρά στηριγμένη σε μία ή περισσότερες προγενέστερες επιστημονικές επιτεύξεις, οι οποίες, σε κάποια χρονική στιγμή, αναγνωρίζονται από μία συγκεκριμένη επιστημονική κοινότητα ως βάσεις για τη θεμελίωση της πρακτικής της…  Η  φυσιολογική επιστήμη, η δραστηριότητα επίλυσης γρίφων… είναι μία διαδικασία κατεξοχήν συσσωρευτική, που επιτυγχάνει πλήρως το σκοπό της, τη συνεχή δηλαδή επέκταση του φάσματος και της ακρίβειας της επιστημονικής γνώσης… Η φυσιολογική επιστήμη, η δραστηριότητα δηλ. που καλύπτει αναπόφευκτα όλο σχεδόν τον χρόνο των επιστημόνων, βασίζεται στην υπόθεση ότι η επιστημονική κοινότητα γνωρίζει το πώς είναι φτιαγμένος ο κόσμος. Μεγάλο μέρος της επιτυχίας της φυσιολογικής επιστήμης οφείλεται στην επιθυμία της κοινότητας να υπερασπιστεί αυτή την υπόθεση, ακόμη και όταν το αναγκαίο κόστος είναι σημαντικό… Όταν ο κλάδος δεν μπορεί να παρακάμψει ανωμαλίες που υπονομεύουν την υπάρχουσα παράδοση επιστημονικής πρακτικής, τότε αρχίζουν εκείνες οι “ιδιόρρυθμες” έρευνες που οδηγούν τον κλάδο τελικά σε ένα νέο σύνολο συμβάσεων, σε μία νέα βάση για την επιστημονική πρακτική. Τα ιδιόρρυθμα επεισόδια, στη διάρκεια των οποίων συντελείται αυτή η τροποποίηση των επαγγελματικών συμβάσεων, θα ονομαστούν… επιστημονικές επαναστάσεις. Είναι τα ρήγματα στην παράδοση που συμπληρώνουν την παραδοσιακή δραστηριότητα της φυσιολογικής επιστήμης… Οι διαδοχικές μεταβάσεις από το ένα Παράδειγμα στο άλλο διαμέσου επανα­στάσεων είναι η συνηθισμένη αναπτυξιακή δομή της ώριμης επιστήμης.”

H όλη θεωρία του Kuhn για τις επιστημονικές επαναστάσεις, αν και με μια κριτική διάθεση πρέπει να τονίσουμε ότι διεξάγεται “εντός των τειχών” της επιστημονικής κοινότητας, είναι μια πολύ χρήσιμη θεωρία ως αναλυτικό εργαλείο για μπορέσουμε να εντοπίσουμε και να κατανοήσουμε την πορεία που διαγράφει η επιστήμη. Διαστέλλοντας λοιπόν την θεωρία αυτή, ώστε να περιλαμβάνει τις κοινωνικές συνθήκες μέσα στις οποίες αρθρώνεται και ταυτόχρονα τις αναδιαμορφώνει έχουμε μια μέθοδο, ένα εργαλείο που μας επιτρέπει να δούμε την επιστήμη συγχρονικά και διαχρονικά. Χρησιμοποιώντας λοιπόν τον όρο Παράδειγμα θέλουμε να επισημάνουμε ότι με την ανάδειξη της Νέας Επιστήμης υπάρχει μια σταδιακή αλλαγή στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμασταν τον κόσμο, μία νέα οπτική που μέχρι τότε είταν αδιανόητη και απαιτούσε μία ρήξη για να καταστεί δυνατή. Χρειαζόταν μία αλλαγή Παραδείγματος.

2) Δεν αναφερόμαστε σε καθολική αντικατάσταση του Θρησκευτικού Μύθου από τον Επιστημονικό αλλά κάνουμε χρήση του ρήματος “τείνει”, ακριβώς επειδή σε αρκετές σύγχρονες δυτικές πραγματικότητες, μέσα σε συνθήκες κρίσης (π.χ. στις ΗΠΑ μετά την 11η Σεπτεμβρίου), η αδυναμία πειθούς μέσω του ορθολογισμού που χαρακτηρίζει την επιστήμη αναπληρώνεται από την μεταφυσική ισχύ της θρησκευτικής πίστης. Η ανθεκτικότητα του μύθου γίνεται πολύ σαφής και επεκτείνεται από τον Ernst Cassirer. Γράφοντας αυτοεξόριστος από την Γερμανία και έχοντας βιώσει τον παραλογισμό του Β’ Παγκοσμίου πολέμου, υποστηρίζει ότι τα βασικά θεμέλια των σύγχρονων κρατών δεν είναι η έλλογη θεμελίωση νόμων και συμβάσεων, αλλά η δύναμη του υποβόσκοντος μύθου και η χειραγώγηση της:

“Η χρησιμοποίηση της μαγείας, ακόμη και στις πρωτόγονες κοινωνίες, περιορίζεται σε ένα ιδιαίτερο πεδίο δραστηριοτήτων… εμφανίζεται όταν ο άνθρωπος πρέπει να πραγματοποιήσει κάτι που μοιάζει να ξεπερνάει κατά πολύ τις φυσικές του δυνάμεις. Ωστόσο, παραμένει πάντα μια περιοχή η οποία δεν επηρεάζεται από τη μαγεία ή τη μυθολογία, και η οποία, γι’ αυτό το λόγο, μπορεί να ονομαστεί κοσμική περιοχή. Μέσα σ’ αυτήν ο άνθρωπος στηρίζεται στη δική του δεξιοτεχνία και όχι στη δύναμη των μαγικών φράσεων…[ ] Αυτή η περιγραφή του ρόλου της μαγείας και της μυθολογίας στην πρωτόγονη κοινωνία ταιριάζει εξ’ ίσου και στα πολύ προχωρημένα στάδια της πολιτικής ζωής του ανθρώπου. Σε καταστάσεις απόγνωσης ο άνθρωπος θα καταφύγει πάντα σε απεγνωσμένα μέσα -και τέτοια απεγνωσμένα μέσα υπήρξαν οι πολιτικοί μύθοι του καιρού μας. Αν η λογική χρεωκόπησε, υπάρχει πάντα η Ultima ratio, η δύναμη του θαυμαστού και του μυστηριώδους…[ ] Σ’ αυτές τις κρίσιμες στιγμές της κοινωνικής ζωής των ανθρώπων οι έλλογες δυνάμεις που ανθίστανται στην ανάδυση των παλαιών μυθικών ιδεών χάνουν την αυτοπεποίθηση τους. Σ’ αυτές τις στιγμές ξανάρχεται η ώρα του μύθου. Διότι ο μύθος δεν έχει πραγματικά κατακτηθεί και δαμαστεί. Υπάρχει πάντα παραμονεύοντας στα σκοτάδια και περιμένοντας την ώρα του και την κατάλληλη ευκαιρία. Η ώρα αυτή φτάνει όταν, για οποιοδήποτε λόγο, οι υπόλοιπες συνεκτικές δυνάμεις της κοινωνικής ζωής των ανθρώπων χάνουν την ισχύ τους και δεν μπορούν πια να πολεμήσουν τις δαιμονικές δυνάμεις του μύθου.”

3) Ο όρος πρωτοσυναντάται σε αναφορές για το έργο του Francis Bacon στις αρχές του 1600 δηλ. την θεμελίωση του επιστημονικού εμπειρισμού με βάση το πείραμα και την αναβίωση του επιστημονικού λόγου μετά από έναν πλήρως μεταφυσικό Μεσαίωνα και μία Αναγέννηση πανθεϊστική και περίοδο που αναβιώνει το άτομο-πολίτης μέσα στις αυτόνομες εμπορικές πόλεις. Βέβαια δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο Bacon πίστευε στην κυριάρχηση της φύσης από τον άνθρωπο, (αν και τελικά την κυριαρχία του ο ανθρωπος την αποκτά μέσω της εθελούσιας υποταγής του στην αντιστεκόμενη φύση), θεωρούσε τον πειραματισμό ως βασανισμό της φύσης για την απόκτηση γνώσης, και τη γνώση ως μέσο απόκτησης ισχύος και κυριαρχίας. Ο Βacon επίσης εισήγαγε την λογική της μοναδικής αιτιότητας (ένα αίτιο – ένα αποτέλεσμα), λογική που θα ξαναβρούμε να αναδύεται στον βιολογικό ντετερμινισμό της μοριακής βιολογίας.

4) Η επαγωγική λογική, που εισάγεται με τον Γαλιλαίο και τον Bacon εξάγει συμπεράσματα από μίνιμουμ παραδείγματα για να εξηγήσει μάξιμουμ καταστάσεις, δηλαδή από το μερικό κατανοεί και εξηγεί το όλον  και είναι αντιθετική με την Αριστοτελική απαγωγική λογικη που δρα από το όλον στο μερικό.

5) Ενώ ο Bacon θεωρεί εμπόδιο την μαθηματικοποιημένη αναπαράσταση των πάντων, ο Γαλιλαίος, αντίθετα, κατανοεί το σύμπαν ως έναν απέραντο μετρήσιμο χώρο και θεωρεί ότι αυτός συμπίπτει με τον ευκλείδειο χώρο, ότι δηλαδη η ευκλείδεια γεωμετρία μπορεί να μετρήσει και να αναπαραστήσει το σύμπαν. Αυτή η ταύτιση φυσικού και γεωμετρικού χώρου που ουσιαστικά γίνεται ένα θεμέλιο για την περαιτέρω ανάπτυξη της επιστήμης, πρέπει, για άλλη μια φορά, να ειδωθεί στην ιστορικότητα της και να καταδείξει την συνεχή αντίφαση της επιστήμης. Η ευκλείδεια γεωμετρία έρχεται να καταστήσει μετρήσιμο τον χώρο, το σύμπαν (όπως η άλγεβρα καθιστά μετρήσιμο τον χρόνο, τις διαδικασίες) το οποίο οι στοχαστές της Αναγέννησης είχαν προσπαθήσει να καταδείξουν ως άπειρο και ενιαίο, αμφισβητώντας παράλληλα την κάθετη ιεραρχημένη δομή του ως πεπερασμένο θεϊκό δημιούργημα. Αυτό μπορούμε να το δούμε στον Giordano Bruno και κυρίως στον Κοπέρνικο ο οποίος, εισάγοντας το ηλιοκεντρικό σύστημα, αμφισβήτησε ότι ο άνθρωπος, ως το τέλειο κατασκεύασμα του θεού δημιουργού, είναι το κέντρο του σύμπαντος αφού πλέον τα πάντα δεν γυρνάν γύρω από αυτόν και τον περιβάλλοντα χώρο του, τη γη αλλά αυτός ο ίδιος είναι μια ασήμαντη μονάδα σε ένα δορυφόρο του ήλιου.

6) Η πειραματική αναπαραγωγιμότητα προκρίνει ότι μία πρόταση, για να είναι επιστημονική, πρέπει να διατυπωθεί έτσι ώστε να μπορεί να αναπαραχθεί σε εργαστηριακές (άρα ελέγξιμες) συνθήκες άπειρες φορές.

7) Αυτό βέβαια δεν πρέπει να μας ξενίζει και ούτε είναι η πρώτη φορά που γίνεται. Πηγαίνοντας αρκετά πίσω, βλέπουμε ότι και η εμφάνιση και ανάπτυξη αυτού που θα ονομάζαμε πρώτη επιστήμη, χρονικά τοποθετείται ταυτόχρονα με την ανάπτυξη του Άστεως (και της φιλοσοφίας), καταρχάς στις Ιωνικές πόλεις και μετέπειτα στον Ελλαδικό χώρο. Και εκεί μπορούμε να διακρίνουμε την ίδια διαλεκτική. Η επιστήμη και η φιλοσοφία, κοινώς ο εννοιακός τρόπος σκέψης και θέασης του κόσμου, –σε αντιπαραβολή με τον μυθικό- συμβαδίζει με την ανάδειξη του εμπορίου και την μετατροπή αγροτικών πληθυσμών σε ανθρώπους του Άστεως, γεγονός φυσιολογικό γιατί δίχως την μετατροπή της αξίας χρήσης σε ανταλλακτική και δίχως την ποσοτικοποίηση και μαθηματικοποίηση που επέφερε η ανάπτυξη του εμπορίου ο εννοιακός τρόπος σκέψης, πολύ πιθανόν, να μην μπορούσε να αναπτυχθεί.

8) Παρακολουθώντας την εξέλιξη από τις Ιδέες του Πλάτωνα, τον Αιώνιο και άϋλο Νου του Αριστοτέλη μέχρι τον Πάνσοφο Δημιουργό του Χριστιανισμού, τον Άπειρο και Αγαθό Θεό του Dekartes και την αρχή του Αποχρώντος Λόγου του Leibnitz κ.λ.π.

9) Μπορούμε να λάβουμε υπόψιν μας τα πανθεϊστικά συστήματα, τόσο του Spinoza όσο και του Rousseau αργότερα, που δίνουν στην έννοια του θεού μία πιο μονιστική και ολιστική διάσταση και κατά μία ερμηνεία τείνουν να ταυτίσουν τον θεό με την φύση. Στην οντολογία του Κant πάντως, κομβική για τη ρήξη της φιλοσοφίας με τη μεταφυσική, η ανάδειξη του υπερβατολογικού υποκειμένου στη θέση του υπερβατικού (το πρώτο ως υποκείμενο εντός του κόσμου και εμπεριέχοντος όλες τις δυνατότητες του, το δεύτερο ως υποκείμενο πέραν του παρόντος, εκτός του κόσμου) και ο θρίαμβος του Λόγου οδηγούν στην εμμένεια του κόσμου (ο κόσμος ως αυθύπαρκτος και όχι ως δημιούργημα).

10) Richard Lewontin “Δεν είναι απαραίτητα έτσι – Το όνειρο του ανθρώπινου γονιδιώματος και άλλες πλάνες”

11) Στις προπλατωνικές φιλοσοφίες, πριν την επικράτηση της μεταφυσικής, η κίνηση έπαιζε πρωτεύοντα ρόλο στην κοσμοθεώρηση και, κατα κύριο λόγο, η κυκλική κίνηση που είχε και σχετιζόταν άμμεσα με το γεγονός ότι οι αγροτικές κοινωνίες  αντιλαμβάνονταν τον χρόνο μέσω της κυκλικής διαδοχής των εποχών. Ο κόσμος άρα ήταν σε διαρκή κίνηση και εξέλιξη (όχι όμως με την νεωτερική έννοια της προόδου), σε συνεχή περάτωση και αναγέννηση· ακόμη και ο θάνατος υπό μία έννοια εντασσόταν σε αυτή την ανακύκλιση και γινόταν αντιληπτός ως μέρος της συνολικής ζωής.

12) Με αυτό σίγουρα δεν εννοούμε ότι το σύνολο αυτών των στοχαστών συμβαδίζει θεωρητικά, μιας και διακρίνουμε στα έργα τους σοβαρότατες διαφορές και αντιθέσεις. Επίσης δεν εννοούμε ότι στις θεωρίες τους υπάρχει μια απόλυτη αποδοχή της επιστήμης. Εξάλλου, αναφερόμαστε σε μια χρονική περίοδο όπου σταδιακά απέναντι στο διαφωτισμό τάσσεται (ως αντίλογος) ο ρομαντισμός. Άρα απέναντι στο Λόγο αρθρώνεται η Ψυχή και η Φύση, απέναντι στην Λογική και τη Διάνοια η Βούληση και η Ενόραση. Εκείνο θέλει να καταδείξει η αναφορά μας σε αυτούς τους στοχαστές είναι ότι ενώ αντιπαρατίθενται στην θεολογία και τη θρησκεία από διαφορετικές αφετηρίες (άλλοι ως υπερασπιστές του Λόγου ή του Υλισμού και άλλοι ως κριτικοί απέναντι τους, αυτό που τελικά έχουν ως κοινό σημείο είναι η αδυναμία τους να κατανοήσουν τον ρόλο της Επιστήμης και τις ταυτίσεις της με την θεολογία. Συνέπεια αυτής της αδυναμίας είναι ότι η Επιστήμη δεν δέχεται την κριτική που της αρμόζει και πολλές φορές χρησιμοποιείται ως αντιπαράδειγμα απέναντι στη θεολογία και τη θρησκεία.

13) Το παραπάνω απόσπασμα προέρχεται από απομαγνητοφωνημένη καταχώρηση του σεμιναριακού κύκλου που έδωσε ο Φώτης Τερζάκης με θέμα την επιστήμη και την επιστημολογία την άνοιξη του 2007. Το σεμινάριο διοργανώθηκε από το Κέντρο Διαπολιτισμικών Σπουδών.

14) Δημήτριος Καλημέρης “Οριακές βιοτεχνολογικές παρεμβάσεις”

15) Μολονότι προγραμματικά η έννοια του τελικού σκοπού δεν διακηρύσσεται στα πλαίσια της επιστήμης, ουσιαστικά υπεισέρχεται στην τάση του βιολογικού ντετερμινισμού (βλ. Γενετική – Βιολογικός ντετερμινισμός)

16) Οι αντιρρήσεις και ο αντίλογος, που κατα κύριο λόγο αναπτύχθηκε εντός της επιστημονικής κοινότητας (από τη θεωρία της σχετικότητας και την κβαντική θεωρία στη Φυσική, το θεώρημα μη πληρότητας στα Μαθηματικά…. από τον Kuhn ως τον επιστημονικό αναρχισμό του Φεγιεράμπεντ), άνοιξαν μια κουβέντα που συνεχίζεται μέχρι σήμερα.

17) Ο αντικειμενισμός βέβαια -που κατέρρευσε- αντικατόπτριζε την απόλυτη αλήθεια, το όραμα του μονοθεϊσμού. Ίσχυε όσο η θρησκεία είχε ακόμα ισχύ και λόγο. Υπό μία έννοια η σχεδόν ολοκληρωτική νίκη της επιστήμης ενάντια στη θρησκεία οδήγησε τον επιστημονικό λόγο να απορρίψει τον αντικειμενισμό για πιο ευέλικτα μοντέλα.

18) Οικειοποιούμενοι αυτόν τον όρο και παίρνοντας υπόψιν τις ποικίλες ερμηνείες και την διαμάχη που ακόμα επικρατεί για το τι είναι η μετανεωτερικότητα, θα προσπαθήσουμε να περιορίσουμε όσο μπορούμε την έκταση του όρου (χωρίς να τον απολυτοποιούμε) έτσι ώστε να φανεί τι θέλουμε να καταδείξουμε χρησιμοποιώντας τον. Ο όρος μετανεωτερικότητα λοιπόν αναδύθηκε μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο κατα κύριο λόγο ως αντίλογος απέναντι στην νεωτερικότητα και με σκοπό να καταστήσει σαφή και ορατή την αποτυχία της (την αποτυχία δηλαδή του διαφωτισμού και της βιομηχανικής επανάστασης ως μέσα για την πρόοδο της ανθρωπότητας και ακόμη την ίδια την έννοια της συνεχούς προόδου, προβάλλοντας το Ολοκάυτωμα και τις ατομικές βόμβες στην Χιροσίμα και Ναγκασάκι ως τις τελευταίες και κορυφαίες αποδείξεις για το ψέμα της προόδου και απελευθέρωσης της ανθρωπότητας). Αναπτύχθηκε δε την εποχή των τελευταίων μεγάλων αμφισβητήσεων και κινημάτων του ΄60, και ένα από τα ζητούμενα της ήταν και η κριτική του παρόντος (δηλαδή σε ό,τι ονομάζεται στο μαρξιστικό πλαίσιο ύστερος καπιταλισμός). Αυτό όμως που δεν κατάφερε να ξεπεράσει ποτέ ήταν το επίδεδο της στείρας (και κάποιες φορές λανθάνουσας) κριτικής και να προτείνει λύσεις. Η (ορθή) απόρριψη της αντικειμενικής αλήθειας και η κατάδειξη της ρευστοποίησης και αποδόμησης του κοινωνικού ιστού έμεινε χωρίς αντιπροτάσεις, και ό,τι προτάγματα αναδύθηκαν αφομοιώθηκαν κατα μεγάλο μέρος από την αντεπίθεση του καπιταλισμού.  Η μετανεωτερική κοινωνία παρέμεινε με όλα τα προβλήματα της νεωτερικότητας που είχε απορρίψει και ακόμη περισσότερα.

19) Πρόκειται για το Νου στον Αριστοτέλη. Χαρακτηρίζεται ως αιώνιος, στατικός και αμετάβλητος, κινητήρια δύναμη με την έννοια ότι δημιουργεί στα Όντα την επυθυμία να προσομοιάσουν τον εαυτό τους με αυτόν.

20) Paul Feyerabend “Αποχαιρετισμός στο Λόγο”

21) Ο χρονικός προσδιοριορισμός “εσχάτως” μπαίνει για να μας υπενθυμίζει ότι ο Καπιταλισμός δεν είναι το αιώνιο πεπρωμένο των ανθρώπινων κοινωνιών, αποτελεί μια πρόσφατη μάστιγα με ζωή μόλις τριών αιώνων μέσα στην ανθρώπινη ιστορία.

22) Φώτης Τερζάκης “Αποσπάσματα μιας φιλοσοφίας της φύσης”

23)“ένα άτομο που πληρώνεται απο τα δημόσια ταμεία πρέπει να είναι πρόθυμο να δεχτεί τη δημόσια εποπτεία. Έχω το άσχημο αίσθημα ότι όταν μιλάτε για “αυτονομία” με τον δικό σας αφηρημένο τρόπο, μίλια μακρυά, προφανώς, από κάτι το τόσο ταπεινό όπως τα χρήματα, θέλετε στην πραγματικότητα , το κοινό να πληρώνει τους καλλιτέχνες (και τους επιστήμονες, και τους μεγάλους “αισθαντικούς”) για να ζουν και να εργάζονται όπως θεωρούν σωστό αυτοί οι ίδιοι, δηλαδή ως παράσιτοι.”

Paul Feyerabend “Αποχαιρετισμός στο Λόγο”

24) Κορνήλιος Καστοριάδης “Φιλοσοφία και Επιστήμη”

25) Φώτης Τερζάκης “Αποσπάσματα μιας φιλοσοφίας της φύσης”

26) Μax Ηorkheimer “Η έκλειψη του λόγου”

27) Στη συλλογιστική μας δεν λανθάνει μια άνευ όρων λατρεία της φύσης. Αντιλαμβανόμαστε τη φύση “ανθρωποκεντρικά”, όχι μέσα από την έννοια του ιδιοκτησιακού καθεστώτος που προκρίνει ο καπιταλισμός αλλά μέσα από την αμφίδρομη σχέση που αναπτύσεται μεταξύ των ανθρώπινων κοινωνιών και του φυσικού χώρου στον οποίο αυτές επιβιώνουν, εξελίσσονται και δημιουργούν. Για παράδειγμα όταν κάνουμε λόγο για καταστροφή της φύσης ουσιαστικά αναφερόμαστε στην καταστροφή εκείνων των φυσικών παραγόντων που εξασφαλίζουν την ανθρώπινη επιβίωση. Χωρίς την αυταπάτη της ανθρώπινης παντοδυναμίας γνωρίζουμε καλά ότι η φύση ως σύμπαν μπορεί κάλλιστα να υπάρξει και χωρίς εμάς.

Γενετικη – Βιολογικος Ντετερμινισμος

Γενάρης 2008

“Το μονοπάτι της ζωής του κάθε ατόμου είναι εγγενώς ομοιοδυναμικό… Η παρούσα στιγμή για τον καθένα μας, μπορεί να γίνει κατανοητή μέσω του παρελθόντος μας, της προσωπικής, μοναδικής, αναπτυξιακής μας ιστορίας ως οργανισμών…

“Τίποτα στη βιολογία δεν μπορεί να έχει νόημα αν δεν ειδωθεί υπό το φως της ιστορίας.””

Steven Rose

“Ανάμεσα στον άνθρωπο και το απλώς έμβιο ον

υπάρχει μια τεράστια συνέχεια, αλλά υπάρχει και χωρισμός…

[ο οποίος] εμφανίζεται γενικότερα με την μη λειτουργικότητα

των περισσοτέρων πραγμάτων τα οποία κάνει ο άνθρωπος…

και αυτό έχει να κάνει με την ανάδυση στο ανθρώπινο ον

του ριζικού φαντασιακού τόσο ως ατομικού,

δηλαδή ως πηγής της φαντασίας του επιμέρους ανθρώπου,

όσο και κοινωνικού, δηλαδή ως πηγή κοινωνικής δημιουργίας.”

Κορνήλιος Καστοριάδης

H γενετική ως η επιστήμη που θα εξηγήσει, θα ταξινομήσει και θα κανονικοποιήσει τον έμβιο κόσμο, έχει μέχρι στιγμής αποτύχει να σταθεί στο ύψος των υποσχέσεων της. Οι συνεχείς και ηχηρές δηλώσεις των επιστημονικών της εκφραστών αποκρύπτουν το πραγματικό έργο της (και αυτό όπως θα δούμε παρακάτω δεν γίνεται χωρίς λόγο) και οι υποσχέσεις της για την παντοδυναμία του γονιδίου έχουν ουσιαστικά καταρρεύσει.

Πρέπει να τονίσουμε ότι αυτή η απόδοση παντοδυναμίας στο γονίδιο οφείλεται κατα κύριο λόγο στο ότι η θεωρία και οι αποδιδόμενες σ’ αυτό ιδιότητες, προϋπήρχαν του επιτυχούς εντοπισμού του. Το 1953, όταν οι Watson & Crick διαπίστωσαν ότι υπάρχει μια χημική ουσία, το νουκλεϊκό οξύ, η οποία διέθετε όλες τις απαραίτητες ιδιότητες για την αυτοαναπαραγωγή, συμπλήρωναν ένα κενό σε μια ήδη υπάρχουσα και δυναμική θεωρία, δίνοντας οντότητα στο γονίδιο, το οποίο ως έννοια υπήρχε από το 1909 (Johannsen) και καταλάμβανε κεντρική θέση στην προϋπάρχουσα ιστορία της γενετικής.¹ Έτσι όλη η πορεία αυτής της έννοιας, μετά την οντοποίηση της, παρουσιάζει το εξής (φαινομενικά) παράδοξο: Οι έρευνες και θεωρίες έχοντας να αντιπαρατεθούν με τον προϋπάρχοντα μύθο της παντοδυναμίας του γονιδίου είτε πρέπει να τον αποδεχτούν και να στριμωχτούν σε ό,τι καλούπι τούς προσφέρεται (βιολογικός ντετερμινισμός) είτε επιλέγουν να δημιουργήσουν ρήγματα και να τον αμφισβητήσουν, δίνοντας ίσως μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα και θεώρηση του τι μπορεί να σημαίνει το γονίδιο και πώς και κατά πόσο συμβάλλει σε αυτή την εκπληκτική διαδικασία του ανθρώπινου γίγνεσθαι.²

Από το 1953 και μετά, με την ανακάλυψη της διπλής έλικας του DNA, διατυπώθηκε το “κεντρικό δόγμα” της μοριακής βιολογίας, “1 γονίδιο > 1 ένζυμο > μια λειτουργία ή ιδιότητα του οργανισμού” και ήταν αυτό πάνω στο οποίο σφυρηλατήθηκε ο βιολογικός ντετερμινισμός. Αυτο το δόγμα της μοναδικής αιτιότητας έχει αποδειχθεί πια ψευδές μέσα στα ίδια τα επιστημονικά εργαστήρια. Ο ρόλος των πρωτεϊνών, η σημασία της αλληλουχίας του γονιδιώματος, οι πολυγονιδιακές ασθένειες, κ.α. έχουν αναγκάσει κορυφαίους βιολόγους και γενετιστές να επανεξετάσουν αυτό το δόγμα οδηγώντας τους καταρχάς σε δηλώσεις του τύπου:

“Αν κάτι καθορίζουν τα γονίδια, αυτό είναι το πρότυπο της ποικιλομορφίας ενός αναπτυσσόμενου οργανισμού ως απάντηση στην ποικιλομορφία του περιβάλλοντος” και “Τώρα οι μοριακοί. βιολόγοι συμφωνούν ότι το γονιδίωμα δεν ήταν πράγματι ο σωστός στόχος και επιβάλλεται πλέον να μελετήσουμε το “πρωτεϊνωμα”, δηλαδή το σύνολο των πρωτεϊνών που παράγει ένας οργανισμός”.³

και, ακολουθώντας μια αντίστροφη εξέλιξη, εισάγουν καινούριες (ή υποτιμημένες μέχρι τότε) παραμέτρους, διευρύνοντας έτσι δραματικά το πεδίο επιρροής της Εξέλιξης, από το πάλαι ποτέ παντοδύναμο γονίδιο σε ολόκληρο το γονιδίωμα και στη συνέχεια στο κύτταρο. Εμφανίζεται λοιπόν η παραδοχή ότι

“η σταθερότητα και η μεταλλαξιμότητα, αποτελούν δύο πλευρές του ίδιου νομίσματος σε ό,τι αφορά τον ειδικό μηχανισμό μέσω του οποίου ελέγχονται. Και οι δύο βρίσκονται στο έλεος ενζυμικών διεργασιών και, προφανώς, στον ίδιο βαθμό. Επιπροσθέτως, οι μηχανισμοί που ελέγχουν τη σταθερότητα και τη μεταλλαξιμότητα όχι μόνο βρίσκονται σε λεπτή ισορροπία, αλλά αυτή καθαυτή η ισορροπία υπόκειται σε ρύθμιση από το κύτταρο και μετατοπίζεται, ανταποκρινόμενη στο συγκεκριμένο περιβάλλον, μέσα στο οποίο βρίσκεται το κύτταρο.”⁴

Σε ό,τι αφορά μάλιστα πολυπλοκότερους οργανισμούς

“η επιλογή δρα στα γονίδια, στα γονιδιώματα και στα κύτταρα, ιδίως στη διάρκεια της ανάπτυξης. Αλλά στους πολυκύτταρους οργανισμούς είναι εντέλει ο οργανισμός ως ακέραιη μονάδα εκείνος που αναπαράγει, ή όχι, αντίγραφα των γονιδίων του στις επόμενες γενιές. Συνεπώς, η φυσική επιλογή, έτσι όπως τη συνέλαβε ο Δαρβίνος αρχικά, μπορεί να λειτουργήσει μόνο μέσω των πράξεων και των ιδιοτήτων ολόκληρου του οργανισμού -του φαινοτύπου.” ⁵

Προχωρώντας τέλος στις γενικότερες σχέσεις που αναπτύσσονται μεταξύ τους και μεταξύ του περιβάλλοντος τους

“Οι οργανισμοί δεν ζούν απομονωμένοι αλλά ανάμεσα σε πληθυσμούς -πληθυσμούς που εντάσσονται σε βιοκοινότητες όπου μπορεί να υπάρχουν εκατοντάδες ή και χιλιάδες διαφορετικά είδη συνδεόμενα μεταξύ τους με σχέσεις ανταγωνισμού ή συνεργασίας… η οικοθέση κάθε είδους διαμορφώνεται από όλα τα άλλα είδη με τα οποία έρχεται σε επαφή… Αλλά καθώς τα είδη εξελίσσονται, η εξέλιξη καθενός διαμορφώνεται και περιορίζεται από την εξέλιξη διαφόρων άλλων ειδών.” ⁶

Γίνεται έτσι αντιληπτό ένα τεράστιο δίκτυο πολυπλοκότητας, αλληλεπιδράσεων και σχέσεων με πολλαπλά κέντρα και σημεία που καταλήγει να απορρίψει τελείως το δόγμα της μοναδικής αιτιότητας (το οποίο ήταν άλλωστε και η αφετηρία).

Προφανώς η ποικιλομορφία σε όλες τις εκφάνσεις της δεν βοηθά την εγκαθίδρυση του κυρίαρχου μύθου που επιχειρεί η γενετική να προβάλει για τον εαυτό της, οπωσδήποτε διαφοροποιημένη από την γενετική ως επιστήμη που παράγει έργο.⁷ Ετσι στη γενετική ως μύθο επιστρατεύεται η στατιστική τα δεδομένα της οποίας μετατρέπονται από πιθανότητες σε βεβαιότητες. Η τρομερή ευκολία του να συγχέονται και να ταυτίζονται οι δύο έννοιες γονότυπος & φαινότυπος, δεν είναι καθόλου τυχαίος. Σε μια σχεδόν κοινότυπη πορεία, οι κατα καιρούς ανακοινώσεις για τον εντοπισμό κάποιου γονιδίου από την επιστημονική κοινότητα ανάγονται σε “γονίδιο του…” Η είδηση μεταφέρεται από τα ΜΜΕ, ανακυκλώνεται, αλλοιώνεται και, μέσα από μια αλληλοκαλυπτόμενη συνενοχή σιωπηρών επιστημόνων και μεγαλόφωνων μέσων, “ το γονίδιο του…” είναι γεγονός. Για παράδειγμα δεν είναι λίγες οι φορές που μια επιστημονική ανακοίνωση σχετικά με την πιθανη σύνδεση ενός γονιδίου και μιας ορισμένης συμπεριφοράς ακολουθείται από δημοσίευση της είδησης περί ανακάλυψης του γονιδίου της συγκεκριμένης συμπεριφοράς. Για να κλείσει ο κύκλος πάνω σ’ αυτή την είδηση στηρίζονται νέες επιστημονικού τύπου δημοσιεύσεις οι οποίες μετατρέπουν την αρχική πιθανότητα σε “επιστημονική” βεβαιότητα. Έτσι ό,τι δεν μπορεί να αποδειχθεί στο εργαστήριο δομείται «επιστημονικά» και αποκτά σιγά σιγά κύρος στο συλλογικό φαντασιακό. Αυτό συμφέρει όλους τους εμπλεκόμενους: τις επιστημονικές ομάδες ή άτομα που έτσι θα μπορούν να αυξήσουν τις χρηματοδοτήσεις που χρειάζονται, (αφού η επιστημονική έρευνα, ιδιωτικού ή κρατικού φορέα, εξαρτάται απόλυτα από την αγορά), τα ΜΜΕ που έχουν δημιουργήσει άλλη μια Είδηση και τέλος την ίδια την γενετική που με αυτό το στατιστικό νούμερο του 10%⁸ καταφέρνει και πείθει ότι κατέχει τα μυστικά της ζωής.

Στα πλαίσια άλλωστε των αξιώσεων του βιολογικού ντετερμινισμού περιλαμβάνεται η αντικατάσταση της προσπάθειας να αναδειχθεί η συμβολή της κοινωνίας και του περιβάλλοντος στην διαμόρφωση του ατόμου με την απόπειρα αναγωγής των ψυχικών, πνευματικών και σωματικών χαρακτηριστικών μας στα γονίδια. Το τελευταίο συνιστά την -επικίνδυνη- αποδοχή της πλήρους ατομικής ευθύνης. Δεν πρέπει άλλωστε να ξεχνάμε ότι οι αναλύσεις του βιολογικού ντετερμινισμού (κοινωνική βιολογία κ.λ.π.) είναι σε πλήρη συνάρτηση με τις μεταπτώσεις του ταξικού – κοινωνικού ανταγωνισμού. Και η τελευταία επίθεση που άρχισε από τα μέσα του ’70 μπορεί να συνδεθεί με την ύφεση του κινήματος του “68” και με την αναδιάρθρωση του καπιταλισμού⁹ που ενσωμάτωσε όλα τα δημιουργικά κομμάτια του που αμφισβητούσαν τις δομές του.

Ωστόσο η επιλογή του ατόμου ως φορέα της εξέλιξης έρχεται σε άμεση αντίφαση με το φαινόμενο του αλτρουισμού. Η ανιδιοτέλεια που πολλές φορές για το καλό της ομάδας ζημίωνε το ανιδιοτελές άτομο-υποκείμενο δεν μπορούσε να εξηγηθεί με την υπάρχουσα θεωρία του εξελικτισμού ως την επιβίωση του ικανοτέρου. Έτσι η κοινωνιοβιολογία (εκ στόματος του απολογητή της Richard Dawkins) ανακάλυψε το “εγωιστικό γονίδιο” ως μόνη υπολογίσιμη έμβια μονάδα η οποία μπορεί να θυσιάσει ένα από τα αντικείμενα-φορείς του, αν αυτό εγγυάται την εξάπλωση και διαιώνιση του σε έναν μεγαλύτερο πληθυσμό. Αυτομάτως έτσι προσάπτονται σε μια έννοια , το γονίδιο, ιδιότητες όπως αυτές της σκέψης, της επιλογής, της βούλησης (που μέχρι πρότινος ανήκαν στον άνθρωπο), αντιστρέφοντας έτσι την εικόνα-θεώρηση του ανθρώπου από την αρχαιότητα έως τότε ως μονάδα, και μετατρέποντάς τον σε απλό ξενιστή αυτού του απόλυτου όντος, του γονιδίου. Ο Steven Rose στο βιβλίο του “Μονοπάτια της ζωής” το καθιστά σαφές:

“…Κατ ΄εμέ, ο υπερδαρβινισμός¹⁰ έχει μια μεταφυσική θεμελίωση από την οποία προκύπτουν δύο μείζονες προτάσεις. Η μεταφυσική θεμελίωση είναι προφανής: [1] Σκοπός (τέλος) της ζωής είναι η αναπαραγωγή των γονιδίων που ενυπάρχουν στα “αδέξια ρομπότ”, στους ζωντανούς οργανισμούς. Ο σκοπός αυτός μπορεί να εκφραστεί με διάφορους βαθμούς εκζήτησης και πολυπλοκότητας… [2] Κάθε παρατηρήσιμη πλευρά του φαινοτύπου ενός οργανισμού -είτε αυτή σχετίζεται με τη βιοχημεία, τη μορφή ή τη συμπεριφορά του- είναι κατα κάποιον τρόπο προσαρμοστική. Έχει λαξευτεί από τη φυσική επιλογή, η οποία αφαίρεσε χωρίς λύπηση κάθε χαρακτηριστικό του φαινοτύπου που είναι λιγότερο κατάλληλο -δηλαδή λιγότερο ικανό να εφοδιάσει τη μηχανή επιβίωσης, η οποία θα επιτρέψει στα γονίδια εν καιρώ να δημιουργήσουν αντίγραφα τους.”

“Η μεταφυσική του υπερδαρβινισμού βασίζεται σε προτάσεις που συνδυάζουν τη θεολογία του  προσχηματισμού με την πίστη στην αόρατη χείρα της αγοράς αλά Adam Smith για να διαμορφώσουν  ένα πανγλώσιο όραμα, σύμφωνα με το οποίο η μάχη και ο ανταγωνισμός όλων εναντίον όλων στο επίπεδο των ατομικών γονιδίων παράγει την τεράστια ποικιλότητα και τη σχετική ομοιοδυναμική ισορροπία ενός έμβιου κόσμου που δεν είναι τίποτε άλλο παρά ο εκτεταμένος φαινότυπος αυτών των εγωιστικών γονιδίων.”

Μπορούμε άραγε πλέον να μιλάμε για μετατόπιση από την ανθρωποκεντρική στη γονιδιακοκεντρική θεώρηση του κόσμου; Και αν αυτό είναι το ζητούμενο, μήπως θα έπρεπε να εξετάσουμε τον μεταφυσικό “δυισμό” ψυχής/γονιδίου και σώματος/φαινοτύπου (χαρακτηριστικό και όλων των μονοθεϊσμών) πριν αρχίσουμε να επενδύουμε σε τέτοιες υποθέσεις;

Ολοκληρώνοντας την αναφορά μας στον τομέα της γενετικής και της βιοϊατρικής πρέπει να εξετάσουμε την σκόπελο που αποτέλεσε η ευγονική με τα ποιοτικά χαρακτηριστικά που η ναζιστική γερμανία τής προσέδωσε (και γι’ αυτό το λόγο το κύμα της δεύτερης ευγονικής δεν έχει καμία σχέση ως προς τον τρόπο προώθησης του με το πρώτο).

Η “παλιά” και “νέα” ευγονική

Η ευγονική, από την καθιέρωση του όρου από τον Galton to 1883,¹¹ ως “η επιστήμη της βελτίωσης της φυλής… που ασχολείται με όλες τις επιδράσεις που μπορούν να δώσουν στις πιο προικισμένες φυλές περισσότερες ευκαιρίες έναντι των λιγότερο προικισμένων”, ή την τροποποίηση του το 1904 ως “μελέτη των κοινωνικά ελέγξιμων παραγόντων που μπορούν να βελτιώσουν ή να μειώσουν τα φυλετικά προσόντα των μελλοντικών γενεών, τόσο σωματικά όσο και νοητικά”,¹² έως το 1945 έχαιρε αναγνώρισης και εκτιμήσεως σε όλες τις χώρες του δυτικού πολιτισμού και από όλες τις πολιτικές θεωρίες.  Από το 1905 και μετά ιδρύονται εταιρείες ευγονικής σε όλη σχεδόν την Ευρώπη, η ευγονική ως επιστημονική θεωρία διδάσκεται στα καλύτερα πανεπιστήμια, και νόμοι για τη στείρωση βασιζόμενοι σ’αυτή τη θεωρία θεσπίζονται σε διάφορες χώρες. Στις δεκαετίες του΄20 και του ΄30 στειρώθηκαν 45.000 άτομα στη Μ. Βρετανία και 250.000 στη Γερμανία. Στις ΗΠΑ διενεργήθηκαν συνολικά 50.000 στειρώσεις μέχρι το 1948. Στις σκανδιναβικές χώρες στειρώθηκαν 20.000 άτομα έως το 1949. (Και για να γίνουμε πιο σαφείς, μιας και λέξη “άτομα” μες στη γενικότητά της αποκρύπτει την πραγματικότητα, στις ΗΠΑ το 60% των στειρώσεων έγιναν σε γυναίκες 11-20 ετών. Επίσης στις Σκανδιναβικές χώρες το 75% και, όπως θα δούμε παρακάτω, στην περίπτωση της Ιαπωνίας το 97% των θυμάτων ήταν γυναίκες).¹³ Το αποκορύφωμα αυτής της επεκτεινόμενης πολιτικής της ευγονικής ήταν το Ναζιστικό ολοκαύτωμα. Η γενοκτονία των Εβραίων και άλλων πληθυσμών στηρίχτηκε θεωρητικά, εν μέρει στην ευγονική¹⁴ και η ευκολία του περάσματος από τη στείρωση στην ευθανασία και κατόπιν απλά στην εξόντωση δεν πρέπει να μας παραξενεύει.

Η ευγονική λοιπόν ως επιστήμη δεν είχε τίποτα το μεμπτό. Η επικράτηση μιας ανώτερης φυλής ή ενός ανώτερου τύπου ανθρώπου συμβάδιζε τέλεια με το ανταγωνιστικό πρότυπο του καπιταλισμού. Έτσι η ευγονική δεν χρειαζόταν προώθηση, απλά οικουμενική εξάπλωση την οποία φρόντιζε με περισσό ζήλο να επιτύχει.

Θα μπορούσε κανείς να πιστέψει ότι η ευγονική ετάφη οριστικά ύστερα από την φρίκη του ολοκαυτώματος, ειδικά, αν μόνο κριτήριο ήταν η συχνότητα με την οποία χρησιμοποιείται έκτοτε ο όρος. Αλλά αυτό το σενάριο αποδεικνύεται κάτι παραπάνω από ουτοπικό. Κατά τα λόγια του Jaques Testard “…το να μιλάς σήμερα για ευγονισμό ή για κοινωνική υγιεινή ή για ανθρώπινη επιλογή παραπέμπει κατευθείαν στο πρόσφατο ναζιστικό παρελθόν… Αρκεί όμως να βρείς καινούριες λέξεις για να υποδηλώσεις τον ευγονισμό και να κλείσεις το κτήνος σε ένα μαντρί δικαιωμάτων, ώστε να χάσει τα νύχια του και να ξαναγίνει εξημερώσιμο από τη δημοκρατία για να ξαναβρεί τη θέση του και να γίνει και πάλι το αναπόφευκτο υποζύγιο της προόδου”.¹⁵ Ενώ λοιπόν ο όρος ευγονική εξαφανίστηκε από το λεξιλόγιο κάθε επιστήμονα που σεβόταν τον εαυτό του και φοβόταν την κοινωνική κατακραυγή, οι πρακτικές της συνέχισαν να υφίστανται κάτω από διαφορετικά ονόματα και μακρυά από τα μάτια του “πολιτισμένου” κόσμου (ακριβέστερα, κάτω από την μύτη του εθελοτυφλούντος δυτικού κόσμου και πολλές φορές μέσα στα άδυτα των μεγαλουπόλεων του). Και, ω τι έκπληξη, τα πιο αδύναμα (από άποψης τάξης, φύλου και φυλής) στρώματα πληθυσμού συνέχισαν να είναι ο στόχος.

Σύμφωνα με μια εργασία του Γραφείου για τον έλεγχο του πληθυσμού του πανεπιστήμιου του Princeton ως το 1970 είχε καταγραφεί η στείρωση του 20% των παντρεμένων νέγρων γυναικών και ένα ανάλογο ποσοστό των τσικάνων στις ΗΠΑ. Σύμφωνα με τις διακηρύξεις που εκπονήθηκαν από το σεμινάριο μιας έρευνας του Sedavo, ως το 1976 είχε στειρωθεί το 24% των ινδιάνων γυναικών της Β. Αμερικής σε γόνιμη ηλικία. Στην Ιαπωνία ο νόμος περί ευγονικής προστασίας ψηφίστηκε το 1948 και μέχρι το 1956 στειρώθηκαν περίπου 300.000 άτομα (έδώ κολλάει και το 97%).

Αλλά το (συντριπτικά) μεγαλύτερο κομμάτι της πίτας ανήκε στον λεγόμενο “Τρίτο Κόσμο”. H μαγική λέξη εδώ ήταν ο”υπερπληθυσμός”, η ”δημογραφική βόμβα”, δηλαδή αυτό το πλεόνασμα “άχρηστων” πληθυσμιακών κομματιών που η δυτική κυριαρχία δεν μπορούσε να απορροφήσει σαν (φτηνό και αναλώσιμο) εργατικό δυναμικό και η άμεση αντιμετώπιση του απαιτούσε τις πρακτικές της “αποτρόπαιας” ευγονικής. Η ορολογία δεν ήταν πια η ίδια αλλά όροι όπως “δημογραφική πολιτική” ή αλλιώς “πληθυσμιακή πολιτική”¹⁶ έθεταν ακριβώς τους ίδιους στόχους: να ελέγξουν και να μειώσουν αυτά τα πληθυσμιακά κομμάτια που αποτελούσαν δυνάμει απειλή για τον “ανώτερο δυτικοκεντρικό πολιτισμό”.

Το 1962 ο ΟΗΕ διακήρυξε ότι το Νο 1 Παγκόσμιο πρόβλημα είναι ο υπερπληθυσμός των υποανάπτυκτων χωρών… Ένας από τους όρους για τη δανειοδότηση των φτωχών κρατών ήταν πλέον η συμμόρφωση και η υιοθέτηση από μέρους τους μέτρων δημογραφικής πολιτικής και η διάδοση-επιβολή της δημογραφικής πολιτικής που ασκούν οι διεθνείς οργανισμοί. Ειπωμένο ξεκάθαρα: οι φτωχές χώρες όφειλαν να μειώσουν δραστικά τον δείκτη γεννητικότητας τους… Πέντε χρόνια μετά η ανθρωπιστική βοήθεια είχε ήδη περιοριστεί μόνο σε περιπτώσεις φυσικών καταστροφών και λιμών. Δινόταν δε πάντα μόνο υπό τον όρο ότι στον κόσμο που υποφέρει από πείνα θα δοθεί τροφή αν δεχτεί να στειρωθεί… Στο Μπαγκλαντές μετά τις καταστροφικές πλημμύρες του Μαΐου του 1984, χορηγήθηκε ανθρωπιστική βοήθεια με την υποχρέωση να στειρωθούν όλες οι γυναίκες της περιοχής. Αποτέλεσμα ήταν να στειρωθεί το 80% των γυναικών της περιοχής. Εκτός βέβαια από την “ανθρωπιστική” στείρωση οι γυναίκες του “Τρίτου Κόσμου” αποτέλεσαν τα επι έτη πειραματόζωα των αντισυλληπτικών φαρμάκων που στον “ανεπτυγμένο” κόσμο είχαν κριθεί ως επικίνδυνα και είτε απαγορεύονταν είτε προωθούνταν στα νοσοκομεία των φτωχογειτονιών, φάρμακα που αργότερα αποκαλύφτηκε ότι ήταν υπεύθυνα για μία σειρά τραγικών επιπτώσεων όπως: δραματική απώλεια βάρους, βαριές αιμορραγίες, ανωμαλίες στον κύκλο, σοβαρές διαταραχές στο νευρικό σύστημα.¹⁷

Είναι πλέον σαφές ότι οι πρακτικές της ευγονικής ποτέ δεν σταμάτησαν, αυτό που σταμάτησε ήταν η ανοιχτή και δημόσια χρήση του όρου και η υπεράσπιση της ως επιστήμη. Η ευγονική είχε υποστεί την δημόσια απονομιμοποίηση και άρα έπρεπε να δρά δια μέσου άλλων οδών. Τώρα οι ιθύνοντες θεωρούν ότι η ευγονική πρέπει σιγά σιγά να βγει από το παρασκήνιο, αλλά με διαφορετικά ποιοτικά χαρακτηριστικά. Πρέπει να επανεισαχθεί σε αυτό το μεγάλο κομμάτι του πληθυσμού που μέχρι τώρα άφηνε εκτός. Και ο τρόπος για να το κάνει είναι να επανέλθει ως θετική ευγονική και φυσικά ως εμπόρευμα.

Από τον Herman J. Muller, (κομμουνιστή και βραβευμένο με Νόμπελ το ’46) που ως προφήτης της “νέας ευγονικής”  ευαγγελιζόταν το 1936 μια “…ευγονική της μελλοντικής κοινωνίας, απελευθερωμένη από τις παραδόσεις της κάστας, της δουλείας, της αποικιοκρατίας… [που θα είναι]… αυθεντική και ριζοσπαστική” όπου “…η επιλογή του γενετικού υλικού θα είναι εθελοντική” έτσι ώστε να προκύψουν τα “εκλεκτά παιδιά” έως το 1985 όπου “…ο Kelves υποστηρίζει πειστικότατα ότι το κίνημα της ευγονικής, αφού κατέστη ανυπόληπτο ως κίνημα για κοινωνική βελτίωση, κυρίως λόγω του ακραίου ρατσισμού των Ναζί, μετατράπηκε σε κλινική γενετική του ανθρώπου, της οποίας ο στόχος δεν είναι να καλυτερεύσει  την κοινωνία ως σύνολο, αλλά να παράσχει σε άτομα και οικογένειες διάγνωση, συμβουλευτική και θεραπείες ώστε να απαλύνει τα βάσανα κάθε ατόμου χωριστά.”¹⁸ η “εναλλακτική” “θετική” ευγονική μορφοποιούνταν σταδιακά σε μια ολοκληρωμένη θεωρία που συνυπήρχε και επικαλυπτόταν από την επικρατούσα “αρνητική” και που η κυριαρχία έβγαλε από την αφάνεια, όταν την χρειάστηκε.

Η “δεύτερη” ευγονική, ευθέως απευθυνόμενη στον δυτικό άνθρωπο-καταναλωτή, δεν επιβάλλει το θάνατο, απλά υπόσχεται τη ζωή, τη ζωή ως καταναλωτικό αγαθό. Στόχος της δεν είναι πια η (λιγότερο ή περισσότερο) βίαιη διαχείρηση ατόμων και πληθυσμών, δεν είναι η εξόντωση των “ελαττωματικών δειγμάτων” του ανθρώπινου είδους. Στόχος είναι πλέον, καταρχάς η διατήρηση και βελτίωση των κληρονομούμενων χαρακτηριστικών μέσα στην πυρηνική οικογένεια, πράγμα που καταφέρνει ιδιοποιούμενη το παλιό αίτημα του γυναικείου κινήματος για την αποδέσμευση της σεξουαλικότητας από την αναπαραγωγή και την αυτοδιαχείρηση του σώματος και αντιστρέφοντας τους όρους. Επιτυγχάνει έτσι να αποδεσμεύσει την αναπαραγωγή από την σεξουαλικότητα και να διαμεσολαβήσει την αυτοδιαχείριση μέσω της ιατρικής επιβολής της κανονικότητας. Κατα δεύτερον (στόχος είναι) η παραγωγή και διατήρηση σωμάτων/μηχανών με αυξημένη εργαλειακή αποδοτικότητα¹⁹ (και ίσως με τη δυνατότητα ανταλλακτικών κομματιών), έτσι ώστε να υπάρχει η μάξιμουμ απόδοση μέσα στον καπιταλιστικό μηχανισμό.²⁰ Και όλα αυτά πρέπει να διαμεσολαβηθούν και να επιθυμηθούν ως εμπόρευμα μέσα στη δυτική φαντασίωση της ελεύθερης αγοράς και του “τα πάντα αγοράζονται”.

Η “δεύτερη” ευγονική δεν στειρώνει, δεν εξοντώνει και δεν διδάσκεται ως τέτοια. Απλά υπόσχεται υγιή επιλεγμένα δείγματα τα οποία θα συνεχίσουν τον θεσμό της οικογένειας (και συνεπακόλουθα θα διατηρήσουν ενσωματωμένη την έννοια της ιδιοκτησίας, όπως αυτή εκφράζεται διαμέσω της κληρονομικότητας, στο φαντασιακό της δυτικής κοινωνίας) και θα κρατήσουν ζωντανό το όνειρο της αθανασίας. Τα παραπάνω προϋποθέτουν εθελούσια αποδοχή.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1) “μια θεμελιώδης συνιστώσα αυτής της έννοιας εμφανίζεται στην ιστορία της γενετικής πριν ακόμη επινοηθεί η λέξη γονίδιο και εμφανίζεται με την υπόθεση ότι κάθε ατομικό χαρακτηριστικό υποστηρίζεται από μία κληρονομική μονάδα, τόσο σταθερή, ώστε η σταθερότητα αυτή να μπορεί να ερμηνεύει την πιστότητα με την οποία αυτά τα χαρακτηριστικά μεταβιβάζονται δια μέσου των γενεών. Με άλλα λόγια, το πρόβλημα της σταθερότητας των χαρακτηριστικών επιλύθηκε με την παραδοχή της ύπαρξης μιας εγγενώς σταθερής, δυνητικά  αθάνατης μονάδας, που μπορούσε να μεταβιβάζεται αναλλοίωτη από γενεά σε γενεά.”

Evelyn Fox Keller “Ο αιώνας του γονιδίου”

2) Η διαδικασία αυτή χαρακτηρίστηκε “φαινομενικά” παράδοξο, γιατί αν δούμε την θεωρία της Αλλαγής Παραδείγματος του Kuhn, με αυτόν ακριβώς τον τρόπο λειτουργεί η επιστήμη και παράγει έργο. Για τη θεωρία αυτή βλ. κριτικές θέσεις για την επιστήμη.

3) Richard Lewontin “Δεν είναι απαραίτητα έτσι – Το όνειρο του ανθρώπινου γονιδιώματος και άλλες πλάνες”

4) Εvelyn Fox Keller “O αιώνας του γονιδίου”

­

5) Σε ό,τι αφορά τις έννοιες γονότυπος και φαινότυπος στο βιβλίο του Jordan Bertrand “Οι απατεώνες της γενετικής” διαβάζουμε: “Ο γονότυπος ενός οργανισμού είναι ο συνδυασμός των γονιδίων του, το σύνολο αυτού που είναι εγγεγραμμένο στο DNA του. Ο φαινότυπος υποδηλώνει τα χαρα­κτηριστικά του ατόμου, σε δεδομένη στιγμή της ιστορίας του και στο παρόν περιβάλλον. Ο γονότυπος επηρεάζει το φαινότυπο, η σχέση τους όμως δεν είναι ούτε μονοσήμαντη, ούτε απόλυτα αιτιώδης”.

6) Steven Rose “Μονοπάτια της ζωής”

7) Αυτή η διάκριση επιστήμης που παράγει έργο και επιστήμης ως μύθο δεν πρέπει να εννοείται ως διαχωρισμός, δεν υπονοεί ότι υπάρχουν δύο ξεχωριστές επιστήμες, αλλά έχει ως σκοπό να καταδείξει τα πολλαπλά (και πολλές φορές αντιφατικά) επίπεδα της επιστήμης, τα οποία αλληλεπιδρούν και επηρεάζουν εξίσου την πορεία της και την θέση της μέσα στην κοινωνία.

8) Ας μιλήσουμε για το μαγικό 10% στην περίπτωση π.χ. της μανιοκαταθλιπτικής ψύχωσης. Εδώ λοιπόν “ …το γονίδιο που θα ταυτοποιηθεί σε περίπτωση επιτυχίας δεν θα είναι “το γονίδιο της μανιοκαταθλιπτικής ψύχωσης”. Το αποτέλεσμα μιας επιτυχούς μελέτης, που θα έχει υπερβεί το στάδιο του εντοπισμού και της ταυτοποίησης, θα υποδείκνυε ένα γονίδιο που είναι παρόν σε καθένα από εμάς, του οποίου ορισμένες παραλλαγές, ορισμένα αλληλόμορφα, καθιστούν το φορέα τους πιο ευάλωτο στην ψύχωση, του προσδίδουν για παράδειγμα σχετικό κίνδυνο 10. Ο αριθμός αυτός θα σήμαινε ότι αν ο κίνδυνος ενός μανιοκαταθλιπτικού επεισοδίου στη διάρκεια της ζωής είναι 1% για το σύνολο του πληθυσμού, για τους  φορείς του εν λόγω αλληλόμορφού θα ανερχόταν σε 10%…”

Jordan Bertrand “Οι απατεώνες της γενετικής”

9) Για άλλη μια φορά ο καπιταλισμός ανάγει τον ανταγωνισμό που είναι δομικό του στοιχείο, σε πανανθρώπινη, ή καλύτερα, πανεμβιακή αξία. Αυτό που άρχισε ο Hobbes με την θεμελίωση του αστικού κράτους επάνω στο κοινωνικό συμβόλαιο και το φυσικό δίκαιο  και συνέχισε ο Δαρβίνος και ο Galton στην παρακμή του Διαφωτισμού έρχεται τώρα το γονίδιο να το αξιώσει πάλι: Την αναβίωση του ατομισμού και την ανάδειξη του ανταγωνισμού σαν το μοναδικό μέσο της εξέλιξης του ανθρώπου, ως άτομο και ως είδος. Υπ’ αυτό το πρίσμα ακόμα και η ισότητα μετατρέπεται σε ισότητα προς τις ευκαιρίες και την κινητικότητα, και οι διαφορές στην Κοινωνική ισχύ εξηγούνται μέσω των έμφυτων βιολογικών (και άρα) ατομικών διαφορών.

10)Με τον όρο “Υπερδαρβινισμός” ο συγγραφέας χαρακτηρίζει το μεγαλεπίβολο σύνολο θεωριών που εμφανίστηκε μετά τα μέσα της δεκαετίας του 1970 δίνοντας θεωρητική συνοχή στη βιολογική ντετερμινιστική προσέγγιση. Πρόκειται για την κοινωνιοβιολογία που στη δεκαετία του 1990 μετονομάστηκε σε εξελικτική ψυχολογία.

11) Μπορεί η ευγονική να εμφανίστηκε ως όρος το 1883, αλλά η ιδέα της προϋπάρχει στους περισσότερους αρχαίους πολιτισμούς και, με ένα μικρό διάλειμμα λόγω της επικράτησης του χριστιανισμού, επανεμφανίζεται και διαπερνά όλη την περίοδο της Αναγέννησης και κυρίως του Διαφωτισμού, κοινώς η ιδέα της βρίσκει έδαφος να αναπτυχθεί παράλληλα και μέσα στην Νέα Επιστήμη. (“Κατά τον Francis Bacon (Η Νέα Ατλαντίς) η σύσταση ζευγαριών πρέπει να είναι “υπόθεση του Κράτους… με σκοπό να δημιουργηθεί μια δυνατή και έξυπνη φυλή”. Ο Campanella το λέει πιο όμορφα στο “η Πολιτεία του Ήλιου” (1602): “οι ψηλές και ωραίες  γυναίκες θα ενώνονται μόνο με ψηλούς και γεροδεμένους άντρες. Οι εύσαρκες γυναίκες θα παντρεύονται παχουλούς άντρες, ώστε… να παράγουν μια καλοφτιαγμένη ράτσα…” Jacques  Testart – “Η επιθυμία του γονιδίου”)

12) “Πολλές άλλες εκφράσεις και νεολογισμοί προτάθηκαν μεταξύ του 1878 και του 1921, όπως: ορθοπαιδεία της φυλής, ανθρωποτεχνία, ανθρωπογενετική, τεχνητή επιλογή, ανθρωποκομία, ανθρώπινη ζωοτεχνία, φυσιολογική κοινωνιολογία, κοινωνιοβιολογία (κιόλας!), ορθοβιοτική, ανθρωποκαλλιέργεια, ευγενετική, ανθρώπινη επιλογή, βιοκρατία, ευβιοτική, κ.α.”

Jacques  Testart “Η επιθυμία του γονιδίου”

13) Τα στατιστικά στοιχεία που παρατίθενται εδώ και παρακάτω περιέχονται στο βιβλίο: Jacques  Testart “Η επιθυμία του γονιδίου”

14) Το να λέμε ότι για το ολοκαύτωμα ευθύνεται η ευγονική είναι τουλάχιστον υπεραπλούστευση και δεν πρέπει επ’ ουδενί να εννοηθεί ότι αυτός είναι ο μόνος ή ο κύριος λόγος που αυτό συνέβη. Στο παρόν όμως κείμενο δεν είναι πρόθεση μας να αναλύσουμε τις αιτίες και την ιστορική διαδρομή του ολοκαυτώματος, αλλά να καταδείξουμε πόσο συνέβαλε σ’ αυτό η ευγονική ως θεωρία και πρακτική καθώς και τα αποτελέσματα της γιγάντωσης της. Πιστεύουμε ότι πρέπει να καταρριφθεί ο μύθος μιας ευγονικής χρεωμένης αποκλειστικά στους Ναζί και να αναδειχθεί η τροχιά που διαγράφει μέσα στο πλέγμα του καπιταλισμού, πράγμα που η “επίσημη” ιστορία της κυριαρχίας φροντίζει να αποκρύπτει επιμελώς.

15) Jacques  Testart “Η επιθυμία του γονιδίου”

16) “Η δημογραφική πολιτική ή αλλιώς πληθυσμιακή πολιτική είναι η μεθοδική και σχεδιασμένη επέμβαση στην αναπαραγωγική συμπεριφορά πληθυσμών ή τμημάτων πληθυσμού… Η Πολιτική Πληθυσμιακού Ελέγχου (ΠΠΕ) επηρεάζει, σχεδιάζει και ελέγχει τον οικογενειακό προγραμματισμό κάθε ζευγαριού που αποτελεί τμήμα συγκεκριμένου πληθυσμού. Πιο ξεκάθαρα η ΠΠΕ καθορίζει και χειραγωγεί την γυναικεία γονιμότητα συγκεκριμένου πληθυσμού ή τμήματος πληθυσμού.”

Ingrid Strombl “Παράξενο φρούτο”

17) Τα στοιχεία  περιέχονται στη μπροσούρα: Ingrid Strombl “Παράξενο φρούτο”

18) Richard Lewontin “Δεν είναι απαραίτητα έτσι – Το όνειρο του ανθρώπινου γονιδιώματος και άλλες πλάνες”

19) Αυτό το δίπολο “παραγωγή/διατήρηση” καλύπτεται από ένα ευρύτατο φάσμα επιστημονικής γνώσης και τεχνολογίας (τεχνοεπιστήμης) που ξεκινώντας από την γενετική και την δυνατότητα προεπιλογής των χαρακτηριστικών των εμβρύων καλύπτει την κλασσική ιατρική και παραϊατρική και την παραγωγή και πώληση φαρμάκων για το στρες, το άγχος, την κατά­θλιψη, “αναπληρωμάτων” για ευεξία, αντοχή, στειροειδών και προϊόντων αδυνατίσματος και ομορφιάς.

20) Η γκάμα των λειτουργιών που καλύπτουν αυτά τα “υπεραποδοτικά” σώματα/μηχανές στον τεράστιο καπιταλιστικό μηχανισμό ανήκει στο χώρο της εξειδίκευσης, της “άυλης εργασίας”, της παραγωγής γνώσης ή/και του θεάματος και σε κάποιους άλλους τομείς που δεν μπορούν να καλυφθούν από το ατελείωτο αποθεματικό των εξαθλιωμένων μεταναστών/τριών και του προλεταριάτου του “Τρίτου Κόσμου”. Για τις υπόλοιπες λειτουργίες ακολουθείται η κλασσική συνταγή του αναλώσιμου εργατικού δυναμικού για το οποίο δεν απαιτείται καμία επένδυση.