Μακιαβέλι: ο ηγεμόνας, το κράτος και η ιδιοκτησία.
«Ο ηγεμόνας» του Μακιαβέλι, δεν είναι ένα καθαρά φιλοσοφικό δοκίμιο, αντίθετα είναι μια συγκεκριμένη πολιτική παρέμβαση σε μια συγκεκριμένη εποχή και για την εξυπηρέτηση ενός συγκεκριμένου στόχου. Ο Μακιαβέλι γράφει τον «ηγεμόνα» έχοντας στο νου του την ενοποίηση της Ιταλίας μέσω της δημιουργία ενός συγκεντρωτικού κράτους. Έχει κατά νου μια στιβαρή μοναρχία, ικανή να αποτελέσει το κατάλληλο πολιτικό περιβάλλον μέσα στο οποίο η αναδυόμενη αστική τάξη θα μπορέσει να υπερασπιστεί τα ιδιαίτερα συμφέροντα της απέναντι στα προνόμια των ευγενών- φεουδαρχών, ενώ παράλληλα, ο μονάρχης- ηγεμόνας θα βρει σ’ αυτή την αναδυόμενη τάξη το κοινωνικό, οικονομικό και πολιτικό στήριγμα που έχει ανάγκη για να υπερασπιστεί την ηγεμονία του και το αδιαίρετο της κυριαρχίας του απέναντι στις απειλές και τις αμφισβητήσεις που εγείρουν οι ευγενείς- φεουδάρχες. Ο Μακιαβέλι είναι ένας στρατευμένος άνθρωπος, ένας πολιτικός της δράσης ο οποίος προσπαθεί να επηρεάσει τις εξελίξεις της εποχής του και σ’ αυτό το πλαίσιο γράφει τον «ηγεμόνα».
Αν και πρέπει κανείς να διαβάσει τον «ηγεμόνα» μέσα στο ιστορικό του πλαίσιο και σε σχέση με την πολιτική του στόχευση, δεν μπορεί να μην μπει στον πειρασμό να κάνει μια σειρά από συνειρμούς σε σχέση με τις μορφές, τις μεθόδους, τις πρακτικές και τους τρόπους συγκρότησης των νεωτερικών κρατών και συγκεντρωτικών καθεστώτων έτσι όπως αυτά μεταλλάσσονται μέχρι τις μέρες μας. Προκαλεί πραγματικά εντύπωση, πως ενώ ο Μακιαβέλι ζει και δρα ακριβώς εκείνη την εποχή που έχουμε το πέρασμα από την φεουδαρχία στην μοναρχία και το συγκεντρωτικό κράτος, καταφέρνει να θέσει μια σειρά από ζητήματα, που ακόμα και σήμερα αποτελούν βασικά συστατικά της ηγεμονίας, ακόμα και εάν ο φορέας αυτής της ηγεμονίας μεταλλάσσεται μέσα στο χρόνο από τον μονάρχη ηγεμόνα στο διευθυντήριο της αστικής επανάστασης, στη συνέχεια στον συλλογικό ηγεμόνα του κόμματος- κράτους για να φτάσει μέχρι τις μέρες μας στην ανάδυση της ηγεμονία μιας διακυβέρνησης χωρίς αντιπροσώπευση.
Αυτά ακριβώς τα σημεία του «ηγεμόνα»(ο όρος καλύτερα ας εννοείται ως το καθεστώς που εισηγείται ο Μακιαβέλι)θα προσπαθήσουμε να θίξουμε σ’ αυτή την παρέμβαση μας
Καταρχάς ο Μακιαβέλι επισημαίνει ότι η σταθερότητα ενός καθεστώτος δεν μπορεί να στηρίζεται μονάχα στην καταστολή και στην επιβολή της τιμωρίας, αλλά ταυτόχρονα και στην απόκτηση της συναίνεσης των ίδιων των υπηκόων του. Η συναίνεση όμως στην οποία δίνει βάση και θεωρεί ισχυρό στήριγμα, δεν είναι η συναίνεση των ευγενών, αυτών που με τον έναν ή άλλο τρόπο, επειδή κατέχουν κληρονομικά προνόμια μπορούν να απειλήσουν την σταθερότητα του ηγεμόνα(άλλωστε την συναίνεσή τους την θεωρεί υποκριτική και έωλη). Αντίθετα ο Μακιαβέλι προτρέπει τον ηγεμόνα να συγκροτήσει σχέσεις συναίνεσης που να απορρέουν από τον ίδιο το λαό που κυβερνά (και εδώ θα πρέπει να τονίσω πως νομίζω ότι λαός στην πολιτική φιλοσοφία του Μακιαβέλι είναι εκείνο το αναδυόμενο δυναμικό κομμάτι της αστικής τάξης το οποίο ασφυκτιά οικονομικά και πολιτικά κάτω από το πλαίσιο του φεουδαρχίας και των κληρονομικών προνομίων). Η λαϊκή συναίνεση την οποία πρέπει να επιδιώκει ο ηγεμόνας- καθεστώς δεν βασίζεται στην ελευθερία, αλλά στην ικανοποίηση οικονομικών κυρίως συμφερόντων. Είναι μια συναίνεση που βασίζεται περισσότερο στην διασφάλιση της ελεύθερης οικονομικής δραστηριότητας και της ατομικής ιδιοκτησίας, παρά σε πολιτικού τύπου ελευθερίες. Ο Μακιαβέλι, στον «ηγεμόνα» τουλάχιστον, περιγράφει πιο πολύ ένα βοναπαρτικό καθεστώς, παρά μια ειδυλλιακή αστική δημοκρατία. Είναι μια συναίνεση που σε μεγάλο βαθμό φέρνει στο νου μας τις πελατειακές σχέσεις πάνω στις οποίες σε μεγάλο βαθμό έκτισε για δεκαετίες τις δικές του συναινέσεις το ελληνικό κράτος.
Αντίθετα ο Μακιαβέλι αναγνωρίζει ότι ένας λαός που έχει γευτεί την ελευθερία είναι ένας λαός επικίνδυνος για οποιοδήποτε καθεστώς, αφού η επίκληση αυτής της ελευθερίας τον κάνει πάντα επιρρεπή στην αμφισβήτηση της όποιας εξουσίας του επιβάλλεται.
Η εθνική ομοιογένεια η οποία βασίζεται στην κοινή γλώσσα, την θρησκεία, αλλά και στην συγκρότηση του εθνικού μύθου, αποτελεί για τον Μακιαβέλι ένα ακόμα χαρακτηριστικό που πρέπει να έχει ένα ισχυρό συγκεντρωτικό κράτος. Δεν θα διστάσει μάλιστα να προτείνει και την αλλοίωση των πληθυσμών που μένουν σε μια περιοχή ώστε αυτό να γίνει εφικτό, φέρνοντας μας στο μυαλό τις πρακτικές των εθνοκαρθάσεων και των μετακινήσεων πληθυσμών που ταυτίστηκαν με την συγκρότηση του έθνους-κράτους.
Πλάι στην εθνική ομοιογένεια η επίκληση ή η δημιουργία ενός ή πολλών εξωτερικών εχθρών, πραγματικών ή φανταστικών, αποτελεί ένα ακόμα στοιχείο της εσωτερικής συνοχής ενός κράτους όπως το οραματίζεται ο Μακιαβέλι. Το έθνος βρίσκεται πάντα υπό την απειλή μιας διαρκούς εξωτερικής επιβουλής , γι’ αυτό ο λαός πρέπει να εκχωρεί τα δικαιώματα του και την ελευθερία του στον ηγεμόνα-καθεστώς που έχει την ικανότητα να υπερασπιστεί την εθνική κυριαρχία. Στην εποχή μας μπορεί να ακούγεται κοινότυπο, στην εποχή ωστόσο του Μακιαβέλι, κατά την οποία οι κάτοικοι μιας περιοχής είχαν συνηθίσει να βλέπουν την περιοχή τους να αλλάζει χέρια και αφέντες αρκετά συχνά χωρίς αυτό να έχει μεγάλες επιδράσεις στην καθημερινή τους ζωή, αυτή η θέση φαντάζει πραγματικά καινοτόμα.
Η τακτική του «διαίρει και βασίλευε», της αποδυνάμωσης όλων εκείνων των παραγόντων που θα μπορούσαν να απειλήσουν την κεντρική εξουσία είναι μια από τις βασικές προτροπές του Μακιαβέλι. Η καλλιέργεια των αντιπαραθέσεων και των ανταγωνισμών ανάμεσα σε πόλους δύναμης και εξουσίας, που μπορούν να αμφισβητήσουν και να θέσουν σε κίνδυνο τον ηγεμόνα, πρέπει να είναι ένας στόχος ο οποίος για να επιτευχθεί απαιτείται μια σειρά από ελιγμούς, συμμαχίες και επιθέσεις, φιλίες και έχθρες που δεν χωράνε συναισθηματισμούς και αξιακά συστήματα παρά μόνο την ίδια την επίτευξη του στόχου της διατήρησης ή της κατάκτησης της εξουσίας. Στην αξιοποίηση των θρησκευτικών, οικονομικών αντιθέσεων, στην καλλιέργεια υπαρκτών ή κατασκευασμένων αντικρουόμενων συμφερόντων, στην εξουδετέρωση ενός βασικού ισχυρού αντιπάλου μέσα από την ενίσχυση πολλών μικρών ανταγωνιστών του όπως λεπτομερώς περιγράφεται, δεν ανιχνεύεται απλώς η τακτική που χαρακτήρισε την διπλωματία της Βρετανικής Αυτοκρατορία, αλλά και η λειτουργία αυτού που σήμερα οι πολιτικοί διαχειριστές του καπιταλισμού ονομάζουν κοινωνικό αυτοματισμό.
Για να μπορέσει να αποφύγει τις φυγόκεντρες δυνάμεις και τους ανταγωνισμούς της εξουσίας μέσα στην ίδια την κρατική δομή και τους διαχειριστές της, ο ηγεμόνας- καθεστώς πρέπει να συντηρεί την διαπλοκή των δικών τους συμφερόντων σε ένα ενιαίο κουβάρι αλληλοεκβιασμών, σκανδάλων και εξαρτήσεων τους κρατάει ενωμένους, υπερβαίνοντας τις αντιθέσεις, τους ανταγωνισμούς και τις ιδιαίτερες φιλοδοξίες
Ταυτόχρονα όμως το καθεστώς θα πρέπει να μπορεί να διατηρεί ανέπαφο τον σκληρό πυρήνα της νομιμοποίησης του, αποδίδοντας τις όποιες ευθύνες για την δυσαρέσκεια του λαού ή πόλων συμφερόντων και εξουσίας στα εκτελεστικά όργανα και τους επιμέρους διαχειριστές, τους οποίους και δεν θα πρέπει να διστάζει να θυσιάσει για την διατήρηση αυτής της νομιμοποίησης. Ακόμα και οι πιο υψηλόβαθμοί στην ιεραρχία είναι αναλώσιμοι μπροστά στην ανάγκη διατήρησης και παγίωσης του καθεστώτος.
Αν κάτι στιγματίζει έντονα ο Μακιαβέλι είναι η εξάρτηση από ξένες αλλότριες δυνάμεις. Ένα καθεστώς δεν μπορεί να είναι κυρίαρχο εάν αυτή η κυριαρχία του δεν βασίζεται αποκλειστικά στις δικές του ικανότητες και δυνάμεις. Ένα εξαρτημένο καθεστώς απειλείται διπλά, τόσο από αυτούς που το αμφισβητούν στο εσωτερικό, όσο και από αυτούς που «εγγυώνται» την ύπαρξη του. Αργά ή γρήγορα θα παραδώσει την θέση του ή στους πρώτους ή στους δεύτερους. Εφορμώμενος ακριβώς από αυτήν την θέση απορρίπτει κάθε μορφή μισθοφορικού στρατού που έχει εξωτερική σχέση προς το ίδιο το κράτος (πχ μισθοφόροι από το εξωτερικό κλπ) και προτρέπει προς την συγκρότηση ενός εθνικού στρατού. Αν και πολλές φορές αυτή η θέση του Μακιαβέλι έχει ερμηνευθεί ως προτροπή προς την συγκρότηση πολιτοφυλακών ή αυτού που ονομάζουμε «ο ένοπλος λαός», έτσι όπως αυτός εμφανίστηκε στις μεγάλες επαναστατικές στιγμές της νεότερης ιστορίας, προσωπικά νομίζω ότι έχει πιο πολύ στο μυαλό του αυτό το ημιεπαγγελματικό μόρφωμα του εθνικού στρατού, το οποίο αποτελεί χαρακτηριστικό των αστικών κρατών. Αν με κάτι μπορούμε να συγκρίνουμε αυτό που περιγράφει ο Μακιαβέλι ως «ένοπλός λαός» δεν είναι οι εθνοφρουροί της Παρισινής Κομμούνας, αλλά ο κόκκινος στρατός όταν αυτός συγκροτήθηκε σε τακτικό στρατό υπό την αυστηρή καθοδήγηση του κόμματος κράτους με την κάθετη ιεραρχία και την αυστηρή πειθαρχία.
Αυτά είναι μόνο μερικά από εκείνα τα σημεία τα οποία θα μπορούσαμε να διακρίνουμε στον «ηγεμόνα» του Μακιαβέλι σαν βασικά χαρακτηριστικά που συγκροτούν το νεωτερικό κράτος από την μοναρχία μέχρι σήμερα, παρ’ όλες τις σοβαρές μεταλλάξεις που αυτό έχει υποστεί μέσα στον ιστορικό χρόνο. Υπάρχουν όμως μια σειρά κομβικές θέσεις μέσα στον «ηγεμόνα» που δίνουν σ’ όλα αυτά τα επιμέρους στοιχεία( για τα οποία κάλλιστα θα μπορούσε να ισχυριστεί κάποιος ότι ο Μακιαβέλι τα δανείζεται και τα συλλέγει ως θραύσματα ιδεών από τους φιλοσόφους και τους ιστορικούς της αρχαίας Ελλάδας και της ρωμαϊκής εποχής)μια νέα, αφετηριακή για την εποχή του διάσταση.
Ο Μακιαβέλι έρχεται σε ρήξη με τον φεουδαρχικό κόσμο και την ιδεολογία του όπως αυτή εκφράζεται μέσα από την ηθική και το λόγο της καθολικής εκκλησίας.
Ο Μακιαβέλι απορρίπτει το μεταφυσικό/ υπερβατικό χαρακτήρα που έχει η κυρίαρχη ιδεολογία της εποχής του, δηλαδή ότι υπάρχουν σκοποί που επιβάλλονται στην ανθρωπότητα από τον θεό ή την φύση και που αποκαλύπτονται στους ανθρώπους με τον έναν ή τον άλλο τρόπο.
Ο Μακιαβέλι έρχεται να δώσει ένα νέο χαρακτήρα στην πολιτική πράξη αποδεσμεύοντάς την από την θρησκεία, την ηθική που συγκροτεί η θρησκεία και την ατομική ηθική. Η πολιτική είναι μια συνειδητή πράξη του ανθρώπου που απορρέει από την ελευθερία της βούλησης, αποδεσμευμένης από αξιακά πλαίσια. Ο άνθρωπος στον έναν ή στον άλλο βαθμό διαμορφώνει ή παρεμβαίνει στην μοίρα του. Ο Μακιαβέλι εισάγει μια νέα ηθική, την ηθική της αποτελεσματικότητας, την ηθική της ευθύνης απέναντι στο σκοπό, απέναντι στο αποτέλεσμα της πολιτικής πράξης και όχι μια ηθική αρχών σε σχέση με τα μέσα που χρησιμοποιεί η πολιτική πράξη. Είναι ακριβώς η ρήση ότι «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα» αυτό που θα χαρακτηρίσει τον λόγο Μακιαβέλι και όχι άδικα.
Όμως ο Μακιαβέλι δεν απορρίπτει απλά κάθε ιδέα υπερβατικών απροϋπόθετων αξιών ή υπέρ- ιστορικών «ουσιών» που δεν υπόκεινται σε ιστορικό έλεγχο, αλλά και κάθε συνάφεια μέσων και σκοπών, σε τέτοιο βαθμό μάλιστα που ο ίδιος ο τελικός σκοπός μετουσιώνεται στην μορφή και το περιεχόμενο των αλλότριων μέσων που χρησιμοποιεί. Ο Μακιαβέλι με αυτή την θέση του επηρεάζει βαθιά, σχεδόν καθολικά, όχι μόνο την καθεστωτική πολιτική σκέψη και δράση από τα πιο δεσποτικά καθεστώτα μέχρι τους τεχνοκράτες της «ρεάλ πολιτικ», αλλά και σχεδόν όλα τα επαναστατικά ρεύματα και κινήματα που εμφανίστηκαν από τότε. Από τους Γιακοβίνους της Γαλλικής Επανάστασης, τους Μπλανκιστές συνωμότες, την μυστική οργάνωση- πρόσωπο του Νατσάγιεφ, το κόμμα των επαγγελματιών επαναστατών του Λένιν, μέχρι την δράση των νεοτεροριστών μηδενιστών, στον ένα ή στον άλλο βαθμό δεν μπορούμε παρά να διακρίνουμε την διαβρωτική ικανότητα των αλλότριων μέσων απέναντι στον ίδιο το σκοπό που υπηρετούν, τέτοιας ισχύος μάλιστα ώστε πολλές φορές να ακυρώνουν τον ίδιο το σκοπό( πρόκειται για ένα ζήτημα που τόσο εύστοχα έχει θέσει ο Αναρχικός Μαλατέστα στο « περί αναρχισμού και βίας»).
Θα τελειώσουμε αυτή την παρουσίαση με το άλλο θεμελιακό ζήτημα που εισάγει ο Μακιαβέλι στον «ηγεμόνα» και αυτό είναι ο λαός, ως ένα δρων ενεργό υποκείμενο και όχι ως μια παθητική άβουλη μάζα. Ο Λαός στον Μακιαβέλι αποκτάει υπόσταση, είναι παρών και ενεργός και όποιος ενδιαφέρεται να παίξει στα παιχνίδια εξουσίας πρέπει να τον λάβει σοβαρά υπόψη του. Ο λαός όχι μόνο μπορεί να ανεβάζει και να κατεβάζει ηγεμόνες, αλλά αποτελεί και την πιο στιβαρή εγγυητική δύναμη της εξουσίας τους. Είναι ο μόνος που μπορεί πραγματικά να θωρακίσει ένα καθεστώς. Έτσι αυτοί που κατέχουν ή προσδοκούν στην εξουσία, πρέπει να διατηρούν μαζί του μια σχέση αγάπη και μίσους, να συγκροτούν συναινέσεις χωρίς να παραλείπουν να καλλιεργούν το φόβο απέναντι στην εξουσία. Να ικανοποιούν εν μέρει τα συμφέροντά του, συσκοτίζοντας όμως την πραγματικότητα. Να τον κολακεύουν στερώντας του όμως παράλληλα την ελευθερία του. Όμως ο λαός του Μακιαβέλι δεν είναι γενικά αυτό που θα ονομάζαμε σήμερα λαός, ο λαός του Μακιαβέλι συγκροτείται γύρω από την ιδιοκτησία και την οικονομική δραστηριότητα που απορρέει από αυτή. Το δικαίωμα της ιδιοκτησίας και της ελεύθερης οικονομικής δραστηριότητας είναι για το Μακιαβέλι το κομβικό εκείνο στοιχείο γύρω από το οποίο πρέπει να συγκροτηθεί το συγκεντρωτικό κράτος, γι’ αυτό και δεν διστάζει να συγκρουστεί με όλα τα κληρονομικά προνόμια των ευγενών που απειλούν τόσο την ιδιοκτησία όσο και το κράτος.