Η Συλλογική Κουζίνα της Τετάρτης έχει πολλές φορές φουλάρει τις κατσαρόλες της στα πλαίσια της αλληλεγγύης για απεργούς, μετανάστες, στέκια, άτομα που κατά καιρούς διώχθηκαν λόγω της κινηματικής τους δράσης.

Αυτή την Τετάρτη μαγειρεύουμε για να συμβάλουμε στην έμπρακτη αλληλεγγύη που εκδηλώνεται προς τους τρεις ανθρώπους που τραυματίστηκαν μετά την επίθεση στο Α.Τ. Εξαρχείων το Σάββατο 14 Μάη.

Οι αντιστάσεις και οι αγώνες μας πρέπει να διαλύσουν το φόβο. Για μια κοινωνία της ισότητας , της συμμετοχής και της αυτοοργάνωσης.

Όπως κάθε βδομάδα ξεκινάμε το μαγείρεμα στις 14.30 και τρώμε γύρω στις 17.00

Η Συλλογική Κουζίνα της Τετάρτης

στο Αυτόνομο Στέκι Ζωοδόχου Πηγής 95-97 και Ισαύρων

Πως ξεκίνησε
Την Κυριακή 15-5 είχε καλεστεί πορεία από την πλατφόρμα “Πραγματική Δημοκρατία Τώρα” στην oποια υπήρχε μεγάλη συμμετοχή του κόσμου (10.000-15.000?). Στο τέλος της πορείας ένα κομμάτι του κόσμου έκλεισε 2 κεντρικούς δρόμους της πόλης και με αφορμή αυτό έγιναν και κάποια ελάχιστα επεισόδια (κάηκαν λίγοι κάδοι και πετάχτηκαν κάποια κουτάκια μπύρας και ελάχιστες πέτρες)-σε ένα ποσοστό τους από ασφαλίτες, όπως φάνηκε από τις συλλήψεις που ακλουθήσανε. Συνελήφθηκαν 24 άτομα, τα οποία αφέθησαν ελεύθερα με ελαφρές κατηγορίες (διατάραξη κοινής ειρήνης).
Την δευτέρα στις 20.00 είχε καλεστεί ανοιχτή συνέλευση-συγκέντρωση στην πλατεία sol (η κεντρική πλατεία της πόλης) στην οποία συμμετείχε πάρα πολύς κόσμος (15.000?) και η οποία κατέληξε (χωρίς προφανώς να προηγηθεί συζήτηση) στο να παραμείνει ο κόσμος στην πλατεία μέχρι την Κυριακή 22-5 (ημέρα τοπικών εκλογών). Το επόμενο πρωί στις 5 η αστυνομία διέλυσε τον κόσμο που παρέμενε και αντανακλαστικά καλέστηκε νέα συνέλευση για το ίδιο απόγευμα όπου με ακόμα περισσότερο κόσμο ξαναστήθηκαν σκηνές. Η αστυνομία απαγόρευσε τη συγκέντρωση (στην Ισπανία οποιαδήποτε συνάθροιση κόσμου χρειάζεται την άδεια της αστυνομίας) ενώ την επομένη μέρα η εκλογική επιτροπή της Μαδρίτης την έβγαλε παράνομη. Ωστόσο η αστυνομία-αν και παρούσα με μεγάλο αριθμό ΜΑΤ-κρατάει πολύ διακριτική στάση και λόγο του αριθμού του κόσμου και του πολιτικού κλίματος θεωρώ απίθανο να κάνει οποιαδήποτε κίνηση. Μέχρι και αυτή τη στιγμή συνεχίζεται η κατάληψη της πλατείας με όλο και περισσότερο κόσμο να συμμετέχει (από τις συνελεύσεις μέχρι τη μπυροποσία)

Η δομή και η λειτουργία
Θεωρητικά (αυτήν την ώρα στην πλατεία βρίσκεται περισσότερο από 20.000 κόσμου και προφανώς η ντουντούκα δεν ακούγεται) κάθε μέρα στις 20.00 γίνεται συνέλευση στην οποία αποφασίζονται ψηφίζοντας δια της οχλοβοής κάποιες βασικές αποφάσεις που έχουν προκύψει από τις ομάδες εργασίας. Κάθε μεσημέρι επίσης υπάρχει γενική συνέλευση όπου οι συνθήκες επιτρέπουν τη συζήτηση. Από σήμερα αποφασίστηκε ο διάλογος να γίνεται πάνω σε θεματικές και κάθε συνέλευση να είναι καταληκτική για την κάθε θεματική. (πως αποφασίζονται οι θεματικές: υπάρχει ένα κουτί παράπονων στο οποίο ο κόσμος ρίχνει χαρτάκια με παράπονα/ιδέες. Σύμφωνα με αυτό και τις ιδέες/προτεραιότητες  του κόσμου της συνέλευσης αποφασίζονται οι θεματικές.) Παράλληλα συγκροτούνται ομάδες εργασίας οι οποίες συγκεκριμενοποιούν τις αποφάσεις της συνέλευσης, παίρνουν αποφάσεις και παρουσιάζουν θέσεις στη συνέλευση. Στην ουσία, οι ομάδες εργασίας έχουν χαρακτήρα μικρής αυτόνομης συνέλευσης

Και τι στο καλό κουβεντιάζεται? Και πολιτικά πως χαρακτηρίζεται αυτό το πράγμα?

Κάποια βασικά χαρακτηριστικά που για μένα καθορίζουν το χαρακτήρα της κίνησης αυτής.
1. Είμαστε όλοι μαζί. Προφανώς και στρεφόμαστε απέναντι στους πολιτικούς, τραπεζίτες και λιγότερο στα ΜΜΕ αλλά εμείς δεν είμαστε ούτε αριστεροί, ούτε δεξιοί, κυρίως αυτοχαρακτηριζόμαστε ως πολίτες, ανεξάρτητοι, δεν έχουμε καμιά σημαία (χαρακτηριστικά, χτες που σε κάποια στιγμή  ανέβηκε μια ισπανική σημαία γιουχαΐστηκε με το “δεν θέλουμε καμία σημαία”. Επίσης, σε όλη την πλατεία με χιλιάδες κόσμου, δεν υπάρχει σχεδόν κανένα σύμβολο ταυτότητος)
2. Απέναντι στη βία. Από την πρώτη στιγμή ξεκαθαρίστηκε. Ότι γίνεται είναι ειρηνικό, δεν αποδεχόμαστε καμιά βίαιη ενέργεια. Χωρίς προφανώς να είναι διακηρυγμένη θέση της συνέλευσης, ο περισσότερος κόσμος θεωρεί τους μπάτσους παραστρατημένα αδέλφια μας (αν και τους γιουχάρει όταν φεύγουν), ονομάζει την κίνηση των ημερών ειρηνική επανάσταση και την θεωρεί σαν αδελφή κίνηση της ισλανδικής, βρετανικής και της τυνήσιας. (Προφανώς και ακούγεται και το παράδειγμα της Ελλάδας η της Αργεντινής αλλά το σημείο αναφοράς  είναι η Ισλανδία,  η Βρετανία και η Τυνησία)
3. Είμαστε απέναντι στο σύστημα ή θέλουμε να βελτιώσουμε της συνθήκες? Και τα δυο (μαζί, την ίδια στιγμή και από τους ίδιους ανθρώπους). Διαβάζοντας και ακούοντας τα συνθήματα καταλαβαίνει κάνεις τις αντιθετικότητες. Εναντία στη δικτατορία των τραπεζών, αλλαγή του εκλογικού νόμου,  το λένε δημοκρατία αλλά δεν είναι, δεν θέλουμε διεφθαρμένους πολιτικούς, βία είναι τα 600ευ το μήνα, ελευθερία έκφρασης, ενάντια στον δικομματισμό είναι μερικά από τα συνθήματα που ακούγονται. Το ενδιαφέρον είναι ότι ακούγονται όλα από όλους.

Κράτος, κόμματα, εκλογές. Ο χώρος

Το πολιτικό background των ημερών είναι το εξής. Σε λιγότερο από μια εβδομάδα τοπικές εκλογές με ιδιαίτερο πολιτικό ειδικό βάρος (λόγο κρίσης) όπου αναμένεται σαρωτική νίκη του Partido Popular (δεξιά προς τα πολύ δεξιά). Της πρώτες ημέρες το κράτος προσπάθησε να το χτυπήσει. Προβοκάτσιες, συλλήψεις, απαγορεύσεις πορειών, αδιαφορία απο τα ΜΜΕ. Δεν το κατάφεραν και τώρα έχουμε την κυβέρνηση (σοσιαλδημοκράτες) να προσπαθούν να “ακούσουν τη νεολαία” και να “προβληματίζονται από τις ανησυχίες των νέων”. Η αντιπολίτευση στάση αναμονής. Τα ΜΜΕ να το αποδέχονται (αποκρύβοντας τα όποια ριζοσπαστικά χαρακτηριστικά έχει) και να το χρησιμοποιούν ως μέσο πίεσης προς διάφορες κατευθύνσεις. Η ενωμένη αριστερά (το μόνο κοινοβουλευτικό αριστερό κόμμα-στα δεξιά του ελληνικού συνασπισμού η προσωπική μου άποψη) να το στηρίζει (σαν μάνα ουρανού τους έκατσε εν όψη εκλογών).
Όσον αφορά το “χώρο”. Από την πρώτη πορεία της Κυριακής κράτησε μια κριτική επαφή με αυτό που συμβαίνει. Ένα κομμάτι (το μικρότερο) του απέχει ονομάζοντάς το στην ολότητα του ρεφορμιστικό, ένα κομμάτι του το στηρίζει πολιτικά χωρίς να συμμετέχει ιδιαιτέρως και άλλο ένα κομμάτι συμμετέχει ενεργά. Το τελευταίο είναι και αυτό που μέσα κυρίως από τις ομάδες εργασίας δίνει (η προσπαθεί να δώσει) κάποια σχετικώς πιο ριζοσπαστικά πολιτικά χαρακτηριστικά και κάποια σχετική εμπειρία οργανωτικού τύπου

Και κλείνοντας

Αυτό που συμβαίνει αυτή τη στιγμή στην Μαδρίτη (και στην υπόλοιπη Ισπανία) είναι καταρχάς κάτι πρωτόγνωρο. Στους ανθρώπους της πλατειάς βλέπω αυτό που ένιωθα και εγώ το δεκεμβρη του 08. Οτι γίνεται κάτι κοσμοϊστορικό. Η ρουτίνα και η ροη της πραγματικότητας στην πλατεία (και μόνο εκεί γιατί στην υπόλοιπη πόλη η ζωή συνεχίζεται κανονικά) έχει σπάσει, ο κόσμος κοινωνικοποιείται διαφορετικά και διαφορετικά χαρακτηριστικά (συντροφικότητα, συμμετοχή, αλληλεγγύη κτλ) αναδύονται. Ιστορικά η πόλη της Μαδρίτης είχε πάρα πάρα πολλά χρόνια να βγάλει κάτι αντίστοιχο.
Οι κοινωνικές δομές?

Η πλατφόρμα “πραγματική δημοκρατία τώρα” που είναι και  βασική συνιστώσα και από αυτήν άρχισε, είναι ένα συνονθύλευμα ατόμων, NGOs, blogs, σελίδων του facebook, οργανώσεων και συλλογικοτήτων καλλιτεχνικού/ανθρωπιστικού/πολιτικού χαρακτήρα. Στην κατάληψη δεν συμμετέχει καμιά οργανωμένη συλλογικότητα και ούτε κάτι τέτοιο είναι αποδεκτό.  Από τα  βασικά χαρακτηριστικά είναι η ανυπαρξία σχέσεων αλληλοτροφοδοτησης με τους κοινωνικούς χώρους. Με τη μοναδική εξαίρεση της σχολής φιλοσοφίας που είναι σε κατάληψη, σε κανένα σχολείο, σε καμιά σχολή, σε κανένα εργοστάσιο, σε καμία γειτονιά, σε κανένα νοσοκομείο δεν έχουν γίνει συνελεύσεις/κινήσεις/καταλήψεις. Αντίστοιχα, αν και υπάρχει ομάδα εργασίας σχετικά με αυτό, πουθενά στην πόλη δεν υπάρχουν αφίσες/συνθήματα/πανό. Ωστόσο στους χώρους δουλειάς και στο δρόμο είναι από τα βασικά θέματα συζήτησης. Διαφορετική είναι η κατάσταση στο internet μέσω του οποίου γίνεται η διάχυση της πληροφορίας και ο όποιος με τα όποια χαρακτηριστικά πολιτικός διάλογος. Τα κύρια μέσα που χρησιμοποιούνται είναι το twitter, το facebook και διάφορα blogs ενώ τα κινηματικά μέσα ( indymedia, nodo50, kaosenlared κτλ) δεν έχουν κάποιο σημαντικό ρόλο.

Η εξέλιξη του?

Αν και ήδη έχουν φανεί τα κυρίαρχα πολιτικά χαρακτηριστικά, ακόμα βρίσκεται σε μια φάση ρευστότητας η οποία μαζί με τη μαζικότητα και τα οργανωτικά χαρακτηριστικά αυτοργανωσης και αμεσοδημοκρατιας δεν μπορούν να αποκλείσουν καμία πιθανή εξέλιξη στις επόμενες ημέρες. Από τη  ριζοσπαστικοποίησή του έως τη μετατροπή του στο μεγαλύτερο botellón (γιορτή με πολύ αλκοόλ σε πλατεία) που γνώρισε η ανθρωπότητα.  Σήμερα για παράδειγμα, την ίδια στιγμή που στη μεσημεριανή συνέλευση το πρώτο θέμα (και αίτημα) ήταν η αλλαγή του εκλογικού νόμου, από την άλλη φάνηκαν τα πρώτα δείγματα απαγκίστρωσης από τις εκλογές αφού ακουστήκαν απόψεις να συνεχιστεί η κατάληψη και μετά τις εκλογές.

Anselm Jappe

Οπαδοί της αποανάπτυξης, ακόμη μια προσπάθεια…!

Ο λόγος περί «αποανάπτυξης»[1] είναι μία από τις σπάνιες σχετικά νέες θεωρητικές προτάσεις που εμφανίστηκαν τις τελευταίες δεκαετίες. Το τμήμα του κοινού που είναι σήμερα δεκτικό στο λόγο περί «αποανάπτυξης» είναι ακόμη αρκετά περιορισμένο. Ωστόσο, είναι αναμφίβολα αναπτυσσόμενο. Αυτό οφείλεται σε μια συνειδητοποίηση μπροστά στην ολοφάνερη πραγματικότητα ότι η ανάπτυξη του καπιταλισμού μάς οδηγεί σε μια οικολογική καταστροφή, και δεν θα λύσουν το πρόβλημα λίγα παραπάνω φίλτρα ή λίγο λιγότερο ρυπογόνα αυτοκίνητα. Διαχέεται μια δυσπιστία απέναντι στην ίδια την ιδέα ότι μια διαρκής οικονομική μεγέθυνση είναι πάντοτε επιθυμητή. Ταυτόχρονα, αυξάνεται η δυσαρέσκεια σε σχέση με μια κριτική στον καπιταλισμό η οποία ουσιαστικά τον κατηγορεί για την άδικη κατανομή των προϊόντων του ή μόνο για τις «καταχρήσεις» του, όπως οι πόλεμοι και οι παραβιάσεις των «ανθρωπίνων δικαιωμάτων». Το ενδιαφέρον για την έννοια της «αποανάπτυξης» εκφράζει την ολοένα και εντονότερη εντύπωση ότι το λάθος βρίσκεται στην ίδια την κατεύθυνση του ταξιδιού που έχει αναλάβει η κοινωνία μας, τουλάχιστον εδώ και μερικές δεκαετίες, και ότι βρισκόμαστε μπροστά σε μια «πολιτισμική κρίση» η οποία αφορά όλες τις αξίες της, ακόμη και στο επίπεδο της καθημερινής ζωής (λατρεία της κατανάλωσης, της ταχύτητας, της τεχνολογίας, κ.ά.). Έχουμε εισέλθει σε μια κρίση που είναι οικονομική, οικολογική και ενεργειακή ταυτόχρονα, και η «αποανάπτυξη» λαμβάνει υπόψη της όλους αυτούς τους παράγοντες και την αλληλεπίδρασή τους, αντί να επιδιώκει να «αναθερμάνει την ανάπτυξη» με τις «πράσινες τεχνολογίες», όπως κάνει ένα μέρος του οικολογισμού, ή να προτείνει απλά μια διαφορετική διαχείριση της βιομηχανικής κοινωνίας, όπως κάνει ένα μέρος της κριτικής που προέρχεται από το μαρξισμό.

Η «αποανάπτυξη» είναι επίσης αρεστή επειδή προτείνει ατομικά πρότυπα συμπεριφοράς τα οποία μπορούμε να αρχίσουμε να εφαρμόζουμε εδώ και τώρα, και επειδή ανακαλύπτει εκ νέου ουσιαστικές αρετές, όπως η αρμονική συμβίωση, η γενναιοδωρία, η εκούσια απλότητα και η δωρεά. Ωστόσο, προσελκύει το ενδιαφέρον και λόγω του ευγενούς ύφους της το οποίο μας επιτρέπει να πιστεύουμε ότι μπορούμε να πραγματοποιήσουμε μια ριζοσπαστική αλλαγή με μια γενική συναίνεση χωρίς να περάσουμε μέσα από ανταγωνισμούς και έντονες συγκρούσεις. Πρόκειται για ένα ρεφορμισμό που εμφανίζεται ως ριζοσπαστικός.

Η ιδέα της «αποανάπτυξης» έχει αναμφίβολα την αξία ότι θέλει πραγματικά να έρθει σε ρήξη με τον παραγωγισμό και τον οικονομισμό οι οποίοι για μεγάλο διάστημα αποτέλεσαν το κοινό υπόβαθρο της αστικής κοινωνίας και της μαρξιστικής κριτικής της. Μια βαθιά κριτική του καπιταλιστικού τρόπου ζωής είναι, κατ’ αρχήν, περισσότερο εμφανής στους οπαδούς της αποανάπτυξης παρά, για παράδειγμα, στους οπαδούς του νεο-εργατισμού οι οποίοι εξακολουθούν να πιστεύουν ότι η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων (ιδιαίτερα η ανάπτυξη της πληροφορικής) θα οδηγήσει στην κοινωνική απελευθέρωση. Οι οπαδοί της αποανάπτυξης επιχειρούν επίσης να ανακαλύψουν στοιχεία μιας καλύτερης κοινωνίας στη σημερινή ζωή, τα οποία έχουν συχνά αφήσει ως κληρονομιά οι προκαπιταλιστικές κοινωνίες, όπως η διάθεση για δωρεά. Κατά συνέπεια, δεν διακινδυνεύουν να βασίσουν τις ελπίδες τους –όπως κάνουν κάποιοι άλλοι– στη συνέχιση της αποσύνθεσης όλων των παραδοσιακών μορφών ζωής και στη βαρβαρότητα, οι οποίες υποτίθεται ότι προετοιμάζουν μια θαυμαστή αναγέννηση.

Το πρόβλημα είναι ότι οι θεωρητικοί της αποανάπτυξης παραμένουν αρκετά αόριστοι όσον αφορά τα αίτια του ανταγωνισμού για την οικονομική μεγέθυνση. Ο Μαρξ, στην κριτική της πολιτικής οικονομίας, απέδειξε ότι η αντικατάσταση της ανθρώπινης εργατικής δύναμης με τη χρήση της τεχνολογίας μειώνει την «αξία» που αντιπροσωπεύει κάθε προϊόν, πράγμα που ωθεί τον καπιταλισμό στη διαρκή αύξηση της παραγωγής. Σ’ αυτόν το μηχανισμό βρίσκουμε τη διττή φύση του «παλαιού εχθρού» μας, του εμπορεύματος: την αξία και την αξία χρήσης, οι οποίες παράγονται από την αφηρημένη και τη συγκεκριμένη πλευρά της εργασίας αντίστοιχα. Αυτές οι δύο πλευρές δεν συνυπάρχουν ειρηνικά, αλλά διαπερνώνται από μια βίαιη αντίφαση. Ας πάρουμε (όπως κάνει και ο ίδιος ο Μαρξ) το παράδειγμα ενός ράφτη πριν από τη Βιομηχανική Επανάσταση. Για να φτιάξει ένα πουκάμισο, και για την παραγωγή των πρώτων υλών που χρησιμοποιεί, χρειαζόταν περίπου μία ώρα. Επομένως, η «αξία» αυτού του πουκάμισου ήταν η αξία μίας ώρας. Όταν για την παραγωγή του υφάσματος και το ράψιμο εισήχθησαν οι μηχανές, αντί για ένα πουκάμισο, μπορούσε κανείς να φτιάξει δέκα σε μία ώρα. Αυτός που κατέχει αυτές τις μηχανές, οι οποίες λειτουργούν με απλούς εργάτες, θα προωθήσει στην αγορά τα πουκάμισα που παράγονται μ’ αυτόν τον τρόπο με μια τιμή πολύ χαμηλότερη από αυτή που μπορεί ο ράφτης. Στην πραγματικότητα, από τη στιγμή που μια μηχανή επιτρέπει την κατασκευή δέκα πουκάμισων σε μία ώρα, κάθε πουκάμισο δεν αντιπροσωπεύει παρά το ένα δέκατο της μίας ώρας εργασίας, δηλαδή έξι λεπτά. Η αξία του, και τελικά η χρηματική αποτίμησή του, μειώνονται σε τεράστιο βαθμό. Ο ιδιοκτήτης του κεφαλαίου έχει κάθε συμφέρον ο εργάτης να παράγει όσο το δυνατόν περισσότερο στην ώρα εργασίας για την οποία πληρώνεται. Αν τον υποχρεώσει να εργάζεται με μια μηχανή, όπως στο παραπάνω παράδειγμα, ο εργάτης κατασκευάζει πολύ περισσότερα πουκάμισα και επομένως αποφέρει πολύ υψηλότερο κέρδος στο αφεντικό του. Ολόκληρος ο καπιταλισμός υπήρξε μια διαρκής επινόηση νέων τεχνολογιών των οποίων ο στόχος ήταν να εξοικονομήσουν εργατική δύναμη, δηλαδή να παράγουν περισσότερα προϊόντα με λιγότερη εργατική δύναμη. Όμως, σε ένα καθεστώς όπου η αξία δίνεται από την εργασία, από τη «δαπάνη μυών, νεύρων και εγκεφάλου» (Μαρξ), εμπεριέχεται ένα πρόβλημα: η αξία κάθε προϊόντος μειώνεται και, κατά συνέπεια, μειώνονται επίσης η υπεραξία και τελικά το κέρδος που μπορεί να αποδώσει το εν λόγω προϊόν. Είναι μια κεντρική αντίφαση που συνόδευσε τον καπιταλισμό από τις απαρχές του και η οποία δεν επιλύθηκε ποτέ. Ο καπιταλισμός δεν είναι μια οργανωμένη κοινωνία, αλλά βασίζεται σ’ ένα διαρκή ανταγωνισμό, όπου κάθε οικονομικός φορέας δεν ενεργεί παρά για λογαριασμό του. Κάθε ιδιοκτήτης κεφαλαίου που εισάγει μια καινούρια μηχανή πραγματοποιεί ένα κέρδος πολύ μεγαλύτερο από τους ανταγωνιστές του, εξασφαλίζοντας περισσότερα προϊόντα από τους εργάτες του. Είναι επομένως αναπόφευκτο κάθε νέα εφεύρεση που εξοικονομεί εργασία να εφαρμόζεται στην πράξη. Ο ιδιοκτήτης κεφαλαίου που το κάνει αυτό, πραγματοποιεί σε μια πρώτη φάση ένα επιπλέον κέρδος. Σύντομα ωστόσο, οι άλλοι καπιταλιστές τον μιμούνται, και ένα νέο, πιο υψηλό, επίπεδο παραγωγικότητας καθιερώνεται. Έτσι, το επιπλέον κέρδος εξαφανίζεται μέχρι την επόμενη εφεύρεση. Αυτό σημαίνει ότι αν ένα πουκάμισο δεν «εμπεριέχει» πια μία ώρα εργασίας, αλλά μόνο έξι λεπτά, το κέρδος που αποφέρει αυτό το πουκάμισο μειώνεται επίσης. Ας υποθέσουμε ότι υπάρχει ένα ποσοστό υπερεργασίας, και άρα κέρδους, 10%[2]. Ένα πουκάμισο, για την παραγωγή του οποίου χρειάζεται μία ώρα, εμπεριέχει έξι λεπτά υπερεργασίας και ένα αντίστοιχο κέρδος με χρηματικούς όρους. Όμως, αν μόνο έξι λεπτά είναι απαραίτητα για να παραχθεί ένα πουκάμισο, αυτό δεν εμπεριέχει παρά 36 δευτερόλεπτα υπερεργασίας, που είναι η πηγή του κέρδους. Ο καπιταλιστής που εισάγει μια τεχνολογία η οποία αντικαθιστά τη ζωντανή εργασία πραγματοποιεί άμεσα ένα κέρδος για τον εαυτό του, αλλά συμβάλλει επίσης αθέλητα στη μείωση του ποσοστού του γενικού κέρδους. Κατά συνέπεια, η ίδια η καπιταλιστική λογική που ωθεί στη χρήση των τεχνολογιών καταλήγει να πριονίζει το κλαδί πάνω στο οποίο κάθεται ολόκληρο το σύστημα.

Αν δεν υπήρχαν άλλοι εμπλεκόμενοι παράγοντες, ο τρόπος καπιταλιστικής παραγωγής δεν θα διαρκούσε για μεγάλο διάστημα. Ωστόσο, υπάρχουν αντισταθμιστικοί μηχανισμοί. Ο πιο σημαντικός ανάμεσά τους είναι η διαρκής αύξηση της παραγωγής. Αν, στο συγκεκριμένο παράδειγμα, κάθε ξεχωριστό πουκάμισο εμπεριέχει το ένα δέκατο του κέρδους που εξασφάλιζε στο παρελθόν το πουκάμισο που κατασκεύαζε ο ράφτης, τότε αρκεί να παραχθούν όχι δέκα, αλλά δώδεκα πουκάμισα, αντί για ένα, προκειμένου να αντισταθμιστεί, ή ακόμη και να υπερ-αντισταθμιστεί, η μείωση του κέρδους. Σε ολόκληρη την ιστορία του καπιταλισμού υπήρχε μια διαρκής αύξηση της παραγωγής προϊόντων, έτσι ώστε η μείωση του παραγόμενου κέρδους σε κάθε μεμονωμένο προϊόν να αντισταθμίζεται και με το παραπάνω από τη συνολική αύξηση της μάζας των προϊόντων. Έτσι, δώδεκα πουκάμισα, από τα οποία το καθένα εμπεριέχει ένα ελάχιστο μέρος του κέρδους, αποφέρουν τελικά μεγαλύτερα κέρδη από ένα πουκάμισο με μεγάλο κέρδος. Αυτό εξηγεί επίσης την ατέρμονη αναζήτηση όλο και πιο νέων τομέων αξιοποίησης. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι αυτό της αυτοκινητοβιομηχανίας: ένα προϊόν που, αρχικά, ήταν προϊόν πολυτελείας, έγινε κοινής χρήσης μετά το Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο, ανοίγοντας ένα τεράστιο πεδίο νέων κερδών. Ωστόσο, όλα αυτά μόλις που κατάφερναν να αντισταθμίζουν την ενδημική τάση της παραγωγής όχι μόνο για τη μείωση του ποσοστού κέρδους (μόνο με αυτόν τον περιορισμένο τρόπο συζητήθηκε το πρόβλημα από τους παραδοσιακούς μαρξιστές), αλλά και της μάζας της αξίας ως τέτοιας.

Σ’ αυτή τη λογική βρίσκεται η βαθιά αιτία της οικολογικής κρίσης. Ο οικολογικός λόγος εξηγεί συχνά αυτή την κρίση ως συνέπεια μιας λανθασμένης ανθρώπινης συμπεριφοράς απέναντι στη φύση, ένα είδος απληστίας ή αρπακτικότητας του ανθρώπινου όντος ως τέτοιου. Ή ακόμη, η οικολογία παρουσιάζεται ως ένα πρόβλημα που μπορεί να λυθεί στο εσωτερικό του καπιταλισμού, με τον «πράσινο καπιταλισμό». Έτσι, γίνεται λόγος για τη δημιουργία θέσεων εργασίας στον οικολογικό τομέα, για μια πιο καθαρή βιομηχανία, για ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, για φίλτρα, για πιστώσεις διοξειδίου του άνθρακα… Στην πραγματικότητα, πολύ σπάνια σημειώνεται ότι η ίδια η οικολογική κρίση συνδέεται βαθιά με την ίδια τη λογική του καπιταλισμού. Γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο, αναφέρουμε παραπάνω: αν δέκα πουκάμισα που παράγονται από τη βιομηχανία εμπεριέχουν το ίδιο κέρδος με ένα χειροποίητο πουκάμισο, τότε πρέπει να παραχθούν (τουλάχιστον) δέκα. Τα δέκα βιομηχανικά πουκάμισα αντιπροσωπεύουν πολύ περισσότερες πρώτες ύλες, αλλά όλα μαζί έχουν την ίδια ακριβώς αξία με ένα χειροποίητο πουκάμισο –στην πραγματικότητα, απαιτείται πάντοτε μία ώρα για να παραχθούν. Σ’ ένα καπιταλιστικό καθεστώς, είναι απαραίτητο να παραχθούν και στη συνέχεια να πουληθούν δέκα πουκάμισα –και άρα να καταναλωθούν δεκαπλάσιοι πόροι για να εξασφαλιστεί τελικά η ίδια ποσότητα αξίας, επομένως και χρημάτων.

Εδώ και δέκα χρόνια, ο καπιταλισμός αποφεύγει το τέλος του τρέχοντας διαρκώς λίγο ταχύτερα από την τάση του να καταρρεύσει, χάρη σε μια διαρκή αύξηση της παραγωγής. Όμως, αν και η αξία δεν αυξάνεται, για την ακρίβεια μειώνεται, αντίθετα, αυτό που αυξάνεται, είναι η κατανάλωση πόρων, η μόλυνση και η καταστροφή. Ο καπιταλισμός είναι σαν ένα μάγο που αναγκάζεται να ρίχνει όλον τον υλικό κόσμο στο μεγάλο καζάνι της παγκοσμιοποίησης, για να αποφύγει το σταμάτημα των πάντων. Η οικολογική κρίση δεν μπορεί να βρει τη λύση της στο πλαίσιο του καπιταλιστικού συστήματος, το οποίο έχει την ανάγκη να μεγεθύνεται διαρκώς, να καταναλώνει όλο και περισσότερες πρώτες ύλες, μόνο και μόνο για να αντισταθμίσει τη μείωση της μάζας της αξίας του. Γι’ αυτό το λόγο, οι προτάσεις για «βιώσιμη ανάπτυξη» ή για «πράσινο καπιταλισμό» δεν μπορούν να οδηγήσουν πουθενά: προϋποθέτουν ότι το καπιταλιστικό κτήνος μπορεί να εξημερωθεί, δηλαδή ότι ο καπιταλισμός έχει την επιλογή να σταματήσει την ανάπτυξή του και να παραμείνει στάσιμος, περιορίζοντας έτσι τις ζημίες που παράγει. Όμως, αυτή η ελπίδα είναι μάταιη: όσο συνεχίζεται η αντικατάσταση της εργατικής δύναμης από τις τεχνολογίες, ενώ η αξία ενός προϊόντος έγκειται στην εργασία που αντιπροσωπεύει, θα υπάρχει πάντοτε ανάγκη να αναπτύσσεται η παραγωγή με υλικούς όρους, και άρα να χρησιμοποιούνται περισσότεροι πόροι και να αυξάνεται η μόλυνση σε μεγαλύτερη κλίμακα. Μπορούμε να επιθυμούμε μια άλλη μορφή κοινωνίας –αλλά όχι ένα είδος καπιταλισμού διαφορετικού από τον «πραγματικά υπαρκτό καπιταλισμό».

Είναι οι βασικές κατηγορίες του καπιταλισμού –η αφηρημένη εργασία, η αξία, το εμπόρευμα, το χρήμα, που δεν ανήκουν σε καμία περίπτωση σε κάθε τρόπο παραγωγής, αλλά μόνο στον καπιταλιστικό– αυτές οι οποίες προκαλούν τον τυφλό δυναμισμό του. Εκτός από το εξωτερικό όριο, που συνίστατο στην εξάντληση των πόρων, το καπιταλιστικό σύστημα εμπεριείχε εξαρχής ένα εσωτερικό όριο: την υποχρέωση να μειώνει –λόγω του ανταγωνισμού– τη ζωντανή εργασία η οποία αποτελεί ταυτόχρονα τη μοναδική πηγή αξίας. Εδώ και μερικές δεκαετίες, αυτό το όριο μοιάζει να έχει ξεπεραστεί, και η παραγωγή της «πραγματικής» αξίας έχει σε μεγάλο βαθμό αντικατασταθεί από την προσομοίωσή της στη χρηματοπιστωτική σφαίρα. Εξάλλου, το εξωτερικό και το εσωτερικό όριο άρχισαν να αποκαλύπτονται πλήρως την ίδια στιγμή: περίπου το 1970. Αν ο καπιταλισμός δεν μπορεί να υπάρχει παρά ως φυγή προς τα εμπρός και ως διαρκής υλική μεγέθυνση για να αντισταθμίζει τη μείωση της αξίας, μια πραγματική «αποανάπτυξη» δεν θα είναι εφικτή παρά μόνο με το τίμημα μιας συνολικής ρήξης με την παραγωγή εμπορευμάτων και χρήματος.

Οι «οπαδοί της αποανάπτυξης» σε γενικές γραμμές οπισθοχωρούν μπροστά σ’ αυτή τη συνέπεια, που μπορεί να τους φαίνεται υπερβολικά «ουτοπική». Ορισμένοι συντάσσονται με το σύνθημα «Να βγούμε από την οικονομία». Όμως, οι περισσότεροι παραμένουν στο πλαίσιο μιας «εναλλακτικής οικονομικής επιστήμης» και μοιάζουν να πιστεύουν ότι η τυραννία της ανάπτυξης δεν είναι παρά ένα είδος παρεξήγησης την οποία θα μπορούσαμε να καταπολεμήσουμε δραστικά με τη βοήθεια επιστημονικών συνεδρίων που συζητούν για τον καλύτερο τρόπο υπολογισμού του ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος. Πολλοί οπαδοί της αποανάπτυξης πέφτουν στην παγίδα της παραδοσιακής πολιτικής, θέλουν να συμμετέχουν στις εκλογές ή να υποχρεώσουν τους βουλευτές να υπογράψουν καταστατικούς χάρτες. Μερικές φορές, η αποανάπτυξη γίνεται μάλιστα ένας λόγος λίγο σνομπ, με τον οποίο οι αστοί καταπραΰνουν το ενοχικό τους αίσθημα τους μαζεύοντας επιδεικτικά τα πεταμένα λαχανικά στο τέλος της αγοράς. Και πρέπει επίσης να αναρωτηθούμε για το λόγο που έχει δείξει ενδιαφέρον για την αποανάπτυξη μια ορισμένη «νέα δεξιά», καθώς και για τον κίνδυνο να υποπέσουμε σε ένα μονόπλευρο εγκώμιο των «παραδοσιακών» κοινωνιών στον παγκόσμιο Νότο.

Είναι κάπως ανόητο να πιστεύουμε ότι η αποανάπτυξη, ή κάτι παρόμοιο, θα μπορούσε να καταστεί η επίσημη πολιτική της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Ο «αποαναπτυσσόμενος καπιταλισμός» είναι σχήμα οξύμωρο, το ίδιο ανέφικτος με τον «οικολογικό καπιταλισμό». Αν η αποανάπτυξη δεν θέλει να περιοριστεί στο να συνοδεύει και να δικαιολογεί την «αναπτυσσόμενη» πτώχευση της κοινωνίας –και αυτός ο κίνδυνος είναι πραγματικός: μια ρητορική της λιτότητας θα μπορούσε κάλλιστα να χρησιμεύσει για να χρυσώσει το χάπι των νεόπτωχων και να μετατρέψει αυτό που είναι εξαναγκασμός σε φαινομενική επιλογή, για παράδειγμα το να ψάχνει κανείς μέσα στα σκουπίδια–, πρέπει να προετοιμαστεί για συγκρούσεις και ανταγωνισμούς. Όμως, αυτοί οι ανταγωνισμοί δεν θα συμπίπτουν πλέον με τις παλαιές γραμμές διαχωρισμού που όριζε η «πάλη των τάξεων». Η απαραίτητη υπέρβαση του παραδείγματος του παραγωγισμού –και των τρόπων ζωής που το συνοδεύουν– θα συναντήσει αντιστάσεις σε όλους τους κοινωνικούς τομείς. Ένα μέρος των σημερινών «κοινωνικών αγώνων» σ’ ολόκληρο τον κόσμο είναι ουσιαστικά αγώνας για την πρόσβαση στον καπιταλιστικό πλούτο, ο οποίος δεν αμφισβητεί το χαρακτήρα αυτού του υποτιθέμενου πλούτου. Ένας κινέζος ή ένας ινδός εργάτης έχει σοβαρούς λόγους να ζητάει έναν καλύτερο μισθό, αλλά, αν τον εξασφαλίσει, είναι πιθανό να αγοράσει ένα αυτοκίνητο και να συμβάλει έτσι στην «ανάπτυξη» και στις ολέθριες συνέπειές της στο οικολογικό και κοινωνικό πεδίο. Πρέπει να ελπίζουμε ότι θα υπάρξει μια προσέγγιση ανάμεσα στους αγώνες που διεξάγονται για να βελτιωθεί η θέση των εκμεταλλευόμενων και των καταπιεσμένων και τις προσπάθειες που καταβάλλονται για να ξεπεραστεί ένα κοινωνικό μοντέλο που βασίζεται στην υπερβολική ατομική κατανάλωση. Πιθανόν ορισμένα κινήματα αγροτών του παγκόσμιου Νότου να κινούνται ήδη προς αυτή την κατεύθυνση, κυρίως ανακτώντας κάποια στοιχεία των παραδοσιακών κοινωνιών, όπως η συλλογική κατοχή της γης ή η ύπαρξη μορφών αναγνώρισης του ατόμου οι οποίες δεν συνδέονται με την επίδοσή του στην αγορά.

Καστοριάδης, στοχαστής της οικολογικής δημοκρατίας και πρόδρομος της αποανάπτυξης

Του Σερζ Λατούς, επίτιμου καθηγητή Οικονομικών στο Πανεπιστήμιο του Ορσέ, πολέμιου της ανάπτυξης

«Δεν είναι μόνο η αμετάκλητη κατασπατάληση του περιβάλλοντος και αναντικατάστατων πόρων. Είναι επίσης η ανθρωπολογική καταστροφή των ανθρώπινων όντων που μεταμορφώνονται σε παραγωγικά και καταναλωτικά κτήνη, σε εξαχρειωμένους ζάπερς»

Κορνήλιος Καστοριάδης[1]

«Η οικολογία είναι ανατρεπτική γιατί θέτει σε αμφισβήτηση το καπιταλιστικό φαντασιακό που δεσπόζει στον πλανήτη. Αρνείται το κεντρικό του μοτίβο, σύμφωνα με το οποίο το πεπρωμένο μας είναι ν’ αυξάνουμε ακατάπαυστα την παραγωγή και την κατανάλωση. Δείχνει τον καταστροφικό αντίκτυπο της καπιταλιστικής λογικής στο φυσικό περιβάλλον και στη ζωή των ανθρωπίνων όντων».

Κορνήλιος Καστοριάδης[2]

Το σχέδιο μιας κοινωνίας αποανάπτυξης περικλείει ένα σύνολο θεματικών που συνηχούν με τη σκέψη του Καστοριάδη. Τις θεματικές αυτές μπορούμε να τις ταξινομήσουμε γύρω από δύο κύριους άξονες: την οικολογική δημοκρατία, αφενός, και την αποαποικιοποίηση του φαντασιακού, αφετέρου.

1. Η οικολογική δημοκρατία

Η πολιτική αυτονομία, ως συνειδητή και νηφάλια αυτοοργάνωση της κοινωνίας, κατέχει κεντρική θέση στην καστοριαδική ανάλυση. Για τον Καστοριάδη, όπως και για εμάς, η αυτονομία πρέπει να λαμβάνεται υπό την κυριολεκτική της έννοια (αυτό-νομος, αυτός που θεσπίζει ο ίδιος τους νόμους του), ως αντίδραση στην ετερονομία της αόρατης χείρας, της δικτατορίας των χρηματοοικονομικών αγορών και των επιταγών της τεχνοεπιστήμης στην (υπερ)μοντέρνα κοινωνία. Η αυτονομία καταλήγει στην άμεση δημοκρατία («συνέλευση ανθρώπων που θεσπίζουν οι ίδιοι τους νόμους τους» και «γνωρίζοντας ότι το κάνουν»), της οποίας ο Καστοριάδης ήταν θερμός υπέρμαχος.

Ωστόσο, σαν καλός ψυχαναλυτής που επίσης ήταν, ο Καστοριάδης δίνει μεγάλη σημασία στην προσωπική αυτονομία, την οποία θεωρεί αλληλένδετη με την αυτονομία της κοινωνίας. Το ον-υποκείμενο θεσπίζεται ως αυτόνομο ον. «Δηλαδή –εξηγεί ο Νικολά Πουαριέ– ένα πρόσωπο που θεσπίζει το ίδιο τους νόμους του κι επιλέγει να τους υπακούει μετά λόγου γνώσης, αφήνοντας ανοιχτό το ενδεχόμενο να τους θεσπίσει ξανά εκ νέου».[3] Η αυτονομία του προσώπου εκτείνεται αναγκαστικά και στο οικονομικό επίπεδο, γι’ αυτό η αυτοδιαχείριση των συλλογικοτήτων εργασίας έχει σημαντική θέση στη θεώρησή του. Πώς θα λειτουργούσε αυτή η αυτόνομη πολιτική και οικονομική κοινωνία; Το πείραμα των «Lip» (από το όνομα εκείνης της ωρολογοποιίας στην Μπεζανσόν, που την παράτησε το αφεντικό της και πρώτα την ανέλαβαν και μετά τη διοίκησαν οι υπάλληλοί της), το 1973, παρά την εχθρική στάση ορισμένων συνδικαλιστικών κατευθύνσεων, κατέδειξε τον πλούτο και το εφικτό της αυτοδιαχείρισης. Χρειάστηκε η βούληση των αρχών (του Βαλερί Ζισκάρ Ντ’ Εστέν εν προκειμένω), υπό την ώθηση μιας πεισματικής μερίδας εργοδοτών, για να μπει τέλος στο πείραμα.[4] Για την κοινωνικοπολιτική οργάνωση, ο Καστοριάδης παραπέμπει, όπως κι εμείς, στον οικολόγο αναρχικό Μάρεϊ Μπούκτσιν, του οποίου τον «οικο-κομουναλισμό»[5] ασφαλώς θα εκτιμούσε. «Δεν είναι εντελώς παράλογο –γράφει ο Μπούκτσιν– να σκεφτούμε ότι μια οικολογική κοινωνία θα μπορούσε ν’ απαρτίζεται από έναν δήμο μικρών δήμων, καθένας από τους οποίους θα σχηματιζόταν από μια “κοινότητα κοινοτήτων” ακόμα πιο μικρών (…) σε πλήρη αρμονία με το οικοσύστημά τους».[6] Θα είχαμε, κατά κάποιον τρόπο, μικρές δημοκρατίες γειτονιάς. Η συνειδητοποίηση των παγκόσμιων αντιφάσεων προκαλεί έτσι μια τοπική δραστηριοποίηση που εκκινεί τη διαδικασία αλλαγής, με τις προσδοκίες και τις δυνατότητες των πολιτών να εκδηλώνονται στη ζωντανή τους καθημερινότητα.

Το να δούμε στην ουτοπία της ριζικής και τοπικής δημοκρατίας τη λύση όλων των προβλημάτων είναι βεβαίως υπερβολικό, αλλά η αναζωογόνηση της τοπικής δημοκρατίας αποτελεί σίγουρα μια διάσταση της ήπιας αποανάπτυξης και μια μορφή χειροπιαστής πραγμάτωσης της αυτονομίας.

2. Η αποαποικιοποίηση του φαντασιακού

Η υλοποίηση μιας κοινωνίας αποανάπτυξης συνεπάγεται ν’ αποαποικιοποιήσουμε το φαντασιακό μας για ν’ αλλάξουμε στ’ αλήθεια τον κόσμο προτού η αλλαγή του κόσμου μάς καταδικάσει στην οδύνη. Αυτή είναι η αυστηρή εφαρμογή του μαθήματος του Καστοριάδη.

«Το απαιτούμενο –σημειώνει– είναι μια νέα φαντασιακή δημιουργία που η σημασία της δεν μπορεί να συγκριθεί με τίποτε ανάλογο στο παρελθόν, μια δημιουργία που θα έβαζε στο κέντρο της ζωής του ανθρώπου σημασίες άλλες από την αύξηση της παραγωγής και της κατανάλωσης, που θα έθετε στόχους ζωής διαφορετικούς, για τους οποίους οι άνθρωποι θα μπορούσαν να πουν πως αξίζουν τον κόπο. (…) Αυτή είναι η κολοσσιαία δυσκολία που πρέπει ν’ αντιμετωπίσουμε. Θα έπρεπε να θέλουμε μια κοινωνία στην οποία οι οικονομικές αξίες θα έχουν πάψει να κατέχουν κεντρική (ή μοναδική) θέση, όπου η οικονομία θα έχει ξαναμπεί στη θέση της, δηλαδή θα έχει γίνει ένα απλό μέσο του ανθρώπινου βίου και όχι ύστατος σκοπός, στην οποία επομένως θα έχουμε παραιτηθεί από αυτή την τρελή κούρσα προς μια συνεχώς αυξανόμενη κατανάλωση. Αυτό δεν είναι απλώς αναγκαίο για ν’ αποφύγουμε την τελεσίδικη καταστροφή του γήινου περιβάλλοντος. Είναι αναγκαίο κυρίως για να βγούμε από την ψυχική και ηθική εξαθλίωση των σύγχρονων ανθρώπων».[7]

Με άλλα λόγια, σύμφωνα με το μάθημα του Ιβάν Ίλιτς, αυτή η αναγκαία έξοδος από την υπερμοντέρνα κοινωνία της κατανάλωσης και του θεάματος είναι και εξόχως επιθυμητή.

«Αλλά για υπάρξει μια τέτοια επανάσταση –λέει ορθότατα ο Καστοριάδης– πρέπει να συμβούν βαθιές αλλαγές στην ψυχοκοινωνική οργάνωση του δυτικού ανθρώπου, στη στάση του απέναντι στη ζωή, στο φαντασιακό του, με μια λέξη. Πρέπει να εγκαταλειφθεί η ιδέα ότι ο μόνος σκοπός της ζωής είναι να παράγουμε και να καταναλώνουμε όλο και περισσότερο – μια ιδέα παράλογη όσο κι εκφυλιστική. Πρέπει να εγκαταλειφθεί το καπιταλιστικό φαντασιακό ενός ψευδοορθολογικού ψευδοελέγχου, μιας απεριόριστης επέκτασης. Αυτό μπορούν να το κάνουν μόνο οι άνδρες και οι γυναίκες. Ένα άτομο μόνο του, ή μια οργάνωση, το μόνο που μπορεί να κάνει στην καλύτερη περίπτωση είναι να προετοιμάσει, να κριτικάρει, να παρακινήσει, να σκιαγραφήσει πιθανούς προσανατολισμούς».[8]

Ωστόσο, για να προσπαθήσουμε να σκεφτούμε μια έξοδο από το κυρίαρχο φαντασιακό, πρέπει κατ’ αρχάς να επιστρέψουμε στον τρόπο με τον οποίο μπήκαμε σε αυτό.

Για τον Καστοριάδη, όπως και για εμάς, υπάρχει επινόηση της οικονομίας. Οι τελευταίες σελίδες της Φαντασιακής θέσμισης της κοινωνίας είναι αφιερωμένες σε αυτό ακριβώς το θέμα. Βρίσκουμε εκεί εν σπέρματι όσα προσπαθήσαμε ν’ αναπτύξουμε στο βιβλίο μας Η επινόηση της οικονομίας, δηλαδή την ανάλυση του τρόπου με τον οποίο θεσμίζεται η οικονομία στο μοντέρνο δυτικό φαντασιακό.[9] Αυτή η επινόηση της οικονομίας είναι αδιαχώριστη από την τεχνικοποίηση του κόσμου (θυμίζουμε ότι ο Καστοριάδης έγραψε, μάλιστα, το λήμμα «Τεχνική» στην Encyclopedia Universalis).

«Αναδείξαμε επακριβώς (…) –γράφει– ένα πλήθος ολέθριων συνεπειών της τεχνικής ανάπτυξης υπό τον καπιταλισμό, εξίσου – αν όχι και περισσότερο – σημαντικών με τις οικολογικές της επιπτώσεις».[10]

Λιγότερο ακόμα κι από την τεχνική, η ανάπτυξη δεν είναι αντικείμενο σχοινοτενών αναλύσεων στον Καστοριάδη. Οι θέσεις του διατυπώνονται (και δη με σαφήνεια) σε μερικές δηκτικές φράσεις, είτε στο περιθώριο μιας συζήτησης είτε με την ευκαιρία σκέψεων που αφιερώνει σε άλλα θέματα. Την πιο συνεκτική τοποθέτησή του επί του θέματος (μερικές οξυδερκείς σελίδες), τη βρίσκουμε στη συμβολή του στο βιβλίο του Κάντιντο Μέντες Ο μύθος της ανάπτυξης.[11] Εκεί μιλά για την κρίση της ανάπτυξης ως κρίση των αντίστοιχων φαντασιακών σημασιών, και ιδίως της προόδου. Η απίστευτη ιδεολογική ανθεκτικότητα της ανάπτυξης βασίζεται στην εξίσου εκπληκτική ανθεκτικότητα της προόδου. Όπως θαυμαστά το εκφράζει:

«Πλέον κανείς δεν πιστεύει στην πρόοδο. Όλος ο κόσμος θέλει να έχει κάτι περισσότερο για την επόμενη χρονιά, κανείς όμως δεν πιστεύει ότι η ευτυχία της ανθρωπότητας βρίσκεται στην ετήσια αύξηση του επιπέδου κατανάλωσης κατά 3 %. Το φαντασιακό της ανάπτυξης ασφαλώς είναι πάντοτε παρόν: είναι μάλιστα το μόνο που υφίσταται ακόμα στον δυτικό κόσμο. Ο δυτικός άνθρωπος δεν πιστεύει πια σε τίποτα, εκτός απ’ το ότι θα μπορέσει σύντομα ν’ αποκτήσει τηλεόραση υψηλής ευκρίνειας».[12]

Και ακριβώς αυτό εμποδίζει ακόμα πολλούς ανθρώπους να ενστερνιστούν την αποανάπτυξη.

Μένει να μάθουμε πώς θα βγούμε από την κοινωνία της κατανάλωσης. Ασφαλώς! Το πρώτο που σκέφτεται κανείς είναι η εκπαίδευση, η παιδεία, που έχει ουσιαστικό ρόλο για τον Καστοριάδη.

«Τι σημαίνει για παράδειγμα –διερωτάται ο Καστοριάδης– η ελευθερία ή η δυνατότητα συμμετοχής για τους πολίτες, αν δεν υπάρχει στην κοινωνία για την οποία μιλάμε κάτι – που εξαφανίζεται στις σημερινές συζητήσεις (…) – και που είναι η παιδεία, η εκπαίδευση του πολίτη; Το ζητούμενο δεν είναι να μάθει αριθμητική, το ζητούμενο είναι να μάθει να είναι πολίτης. Κανείς δεν γεννιέται πολίτης. Και πώς γίνεται τέτοιος; Μαθαίνοντας να είναι τέτοιος. Το μαθαίνει, κατ’ αρχάς, βλέποντας την πόλη στην οποία βρίσκεται. Σίγουρα πάντως όχι την τηλεόραση που βλέπει σήμερα».[13]

Αυτό ωστόσο δεν είναι πλήρως εφικτό παρά μόνο αν είναι ήδη πραγματωμένη η κοινωνία της αποανάπτυξης. Πρέπει γι’ αρχή να βγούμε από την κοινωνία της κατανάλωσης και από το καθεστώς «κρετινισμού του πολίτη» που υποθάλπει. Το ζήτημα λοιπόν της εξόδου από το κυρίαρχο φαντασιακό είναι για τον Καστοριάδη, όπως και για εμάς, κεντρικό, αλλά και πολύ δύσκολο, διότι δεν μπορεί κανείς ν’ αποφασίσει ν’ αλλάξει το φαντασιακό του, και ακόμα λιγότερο το φαντασιακό των άλλων, ιδίως αν αυτοί είναι «εθισμένοι» στο ναρκωτικό της ανάπτυξης. Η αποκήρυξη της επίθεσης της διαφήμισης, οχήματος της ιδεολογίας σήμερα, είναι σίγουρα η αφετηρία της αντεπίθεσης προκειμένου να βγούμε από αυτό που ο Καστοριάδης αποκαλεί «καταναλωτικό και τηλεοπτικό αυνανισμό».[14] Το γεγονός ότι η εφημερίδα La décroissance (Η αποανάπτυξη) εκδίδεται από τον σύλλογο «Casseurs de pub» («Διαφημισοφάγοι») δεν είναι στ’ αλήθεια τυχαίο. Το κίνημα των πολέμιων της ανάπτυξης συνδέεται σε πολύ μεγάλο βαθμό, κι εντελώς φυσικά, με την αντίσταση στην επίθεση της διαφήμισης. Πράγματι, η διαφήμιση αποτελεί τον βασικό πυλώνα της κοινωνίας της ανάπτυξης.

Η Αποανάπτυξη, ένα μαρξιστικό πρόταγμα;

Σερζ  Λατούς

«Ας το πούμε ακόμα πιο καθαρά: το τίμημα που πληρώνουμε για την ελευθερία, είναι η καταστροφή της οικονομίας ως κεντρικής, και στην πραγματικότητα ως μοναδικής, αξίας. Είναι ένα τόσο  υψηλό τίμημα; Για μένα φυσικά και όχι: προτιμώ απείρως να έχω έναν καινούριο φίλο από ένα καινούργιο αυτοκίνητο. Προτίμηση υποκειμενική, χωρίς αμφιβολία. Αλλά αντικειμενικά; Εγκαταλείπω οικειοθελώς στους πολιτικούς φιλόσοφους το έργο τού να “θεμελιώσουν” την (ψευτο-) κατανάλωση ως υπέρτατη αξία».

Κορνήλιος Καστοριάδης¹

Για να βγούμε από το αδιέξοδο της κοινωνίας της ανάπτυξης, πρέπει οπωσδήποτε να βρούμε μονοπάτια για να χτίσουμε τον άλλο κόσμο, αυτόν της επιλεγμένης λιτότητας και της λιτής αφθονίας, τον οποίο και θεωρούμε εφικτό. Για να γίνει αυτό όμως πρέπει, επίσης, να βγούμε από την τροχιά της «κριτικής» σκέψης, το κληρονομημένο, δηλαδή, δάνειο σκέψης το οποίο αποτελεί θεμέλιο του εμπορίου της αριστεράς, όλης της αριστεράς. Για να ανακαλύψουμε νέους τρόπους να κάνουμε πολιτική, πρέπει να ξανασκεφτούμε την πολιτική και να βρούμε μια διέξοδο στα αδιέξοδα της πολιτικής των πολιτικών. Μια από τις αιτίες, ίσως και η κυριότερη, της αποτυχίας του σοσιαλισμού, είναι η ηγεμονική βούληση μιας αφήγησης και ενός μοντέλου. Όχι ότι δεν υπήρχαν διαφορετικές εκφάνσεις του ηγεμονικού λόγου ανάμεσα στον Λενινισμό, Σταλινισμό, Μαοϊσμό, σε Τροτσκιστές και σε σοσιαλδημοκράτες, αλλά κάθε ρεύμα σκέψης και κάθε συγκεκριμένο μοντέλο υπήρξε ανίκανο να συλλάβει την ποικιλομορφία της αλήθειας και την ποικιλία συγκεκριμένων λύσεων. Βεβαίως, ο Μαρξ στο διάσημο γράμμα του στην Βέρα Ζασσούλιτς του 1881, θίγει την πιθανότητα μιας άμεσης μετάβασης από την παραδοσιακή ρωσική αγροτική κοινότητα, την mir, στο σοσιαλισμό, χωρίς  ενδιάμεσο  πέρασμα από το στάδιο του  καπιταλισμού. Η πιθανότητα ενός τέτοιου διαφορετικού δρόμου θα επαναληφθεί στην Αφρική μετά τις ανεξαρτησίες των κρατών και θίγεται  εκ νέου στην περίπτωση των Ζαπατίστας και των ιθαγενών κοινοτήτων του Μεξικού². Βέβαια, ξέρουμε ότι 10 χρόνια μετά τον θάνατο του Μαρξ, ο  Ένγκελς εμφανίζεται πολύ πιο σκεπτικός γύρω από το θέμα, και 20 χρόνια αργότερα, ο Λένιν κατέκρινε σκληρά, θεωρητικά και πρακτικά αυτές τις «παρελθοντολογίες» τις οποίες ο Στάλιν όφειλε να εκκαθαρίσει άσπλαχνα. Οι διάφοροι  «υπαρκτοί σοσιαλισμοί» του τρίτου κόσμου δεν ήταν καθόλου πιο χαλαροί απέναντι στις προ-καπιταλιστικές κοινωνικές δομές. Ο «σοσιαλιστικός»  εκσυγχρονισμός  παραμέρισε το παρελθόν με περισσότερη βία και επιμονή απ’ ό,τι ο καπιταλιστικός εκσυγχρονισμός, διευκολύνοντας έτσι το έργο της υπερ-φιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης, η οποία ακολούθησε τις αποτυχίες των σοσιαλιστικών εμπειριών. Η εξαιρετική ποικιλομορφία των κατευθύνσεων και των φωνών του πρώτου σοσιαλισμού (που έχασαν την ηθική τους νομιμότητα στο όνομα του ρομαντισμού και της ουτοπίας) είχαν, στην πραγματικότητα, περιοριστεί μέσα στην ενιαία σκέψη του ιστορικού, διαλεκτικού και επιστημονικού υλισμού. Έκτοτε, η ανεκτικότητα της πλειοψηφίας δεν είναι παρά μια πρόσκαιρη τακτική υποχώρησης ενώ το μόνιμο καθεστώς είναι η αδιαλλαξία.

Και εντούτοις, θα μπορούσε παράδοξα να παρουσιάσει κανείς την αποανάπτυξη ως ένα ριζικά Μαρξιστικό πρόταγμα, πρόταγμα το οποίο ο μαρξισμός (πιθανά και ο ίδιος ο Μαρξ) θα πρόδιδε. Η ανάπτυξη, στην πραγματικότητα, δεν είναι παρά η χυδαία εκδοχή αυτού που ο Μαρξ ανέλυσε ως απεριόριστη συσσώρευση του κεφαλαίου, πηγή όλων των αδιεξόδων και αδικιών. Όλα ή περίπου όλα βρίσκονται στη διάσημη φόρμουλα που αναφέρουν και σχολιάζουν συχνά (και τελικά αποκηρύσσουν) οι  φύλακες του ναού:  «Συσσωρεύστε, συσσωρεύστε, είναι ο νόμος και οι προφήτες!». Η ουσία του καπιταλισμού έγκειται στη συσσώρευση του κεφαλαίου μέσω της εκμετάλλευσης της υπεραξίας της εργασίας. Η αποκόμιση ενός ικανοποιητικού κέρδους είναι μια προϋπόθεση της συσσώρευσης η οποία δεν έχει άλλο σκοπό από την επίτευξη ενός ακόμα μεγαλύτερου κέρδους. Αυτή η λογική, υπογραμμίζει ο Μαρξ, επιβάλλεται στους κεφαλαιοκράτες και όσοι δεν την υιοθετήσουν θα εξουδετερωθούν λόγω του ανταγωνισμού των κεφαλαίων. Τελικά, λέγοντας ότι η ανάπτυξη ή  η συσσώρευση του κεφαλαίου είναι το καύσιμο του καπιταλισμού, καταλήγουμε στο ότι ο σκοπός του είναι η αναζήτηση του κέρδους. Ο σκοπός και τα μέσα είναι εδώ εναλλάξιμα. Το κέρδος είναι ο σκοπός της συσσώρευσης του κεφαλαίου, όπως και η συσσώρευση του κεφαλαίου είναι ο σκοπός του κέρδους. Μιλώντας συνεπώς για μια καλή ανάπτυξη ή για μια καλή συσσώρευση του κεφαλαίου –όπως για παράδειγμα μια μυθική «ανάπτυξη που τοποθετείται στην υπηρεσία μιας καλύτερης ικανοποίησης των κοινωνικών αναγκών»³– είναι σα να λέμε ότι υπάρχει ένας καλός καπιταλισμός  (για παράδειγμα πράσινος, ή βιώσιμος/διαρκής) με μια καλή εκμετάλλευση. Για να βγούμε από την κρίση, η οποία είναι τόσο οικονομική όσο και οικολογική, πρέπει να βγούμε από αυτή τη λογική της συσσώρευσης του κεφαλαίου χωρίς τέλος και της υπαγωγής των αποφάσεων στη λογική του κέρδους. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η αριστερά, υπό την απειλή της αποκήρυξης, θα πρέπει να συγκατατεθεί ανεπιφύλακτα στις θέσεις της αποανάπτυξης.

————————————————————–

1   Κορνήλιος Καστοριάδης “Δημοκρατία και σχετικισμός”. Συζήτηση με τον Mauss, Χίλιες και μια νύχτες,  Παρίσι  2010

2   Για την Αφρική, Guy Belloche, Το αγροτικό ζήτημα στην Αφρική, Karthala 1982. Για το Μεξικό, Jérôme Baschet, “Η εξέγερση των Ζαπατίστας” Champs Fammarion, 2005.

3  Alain Beitone et Marion Navarro, σελίδα 6, «Décroissance: le poids des mots, le choc des idées» αναρτημένο στην ιστοσελίδα του περιοδικού MAUSS (www.larevuedumauss.com).

σχετικά με τα γεγονότα των τελευταίων ημερών

Ανακοίνωση της Συνέλευσης Αντίστασης και Αλληλεγγύης Κυψέλης / Πατησίων για τη δολοφονική επίθεση στην απεργιακή πορεία της 11ης Μάη και το βαρύτατο τραυματισμό του συντρόφου Γιάννη Κ.

Στην απεργιακή πορεία της 11ης Μάη χιλιάδες άνθρωποι διαδήλωσαν για άλλη μια φορά ενάντια στα αντεργατικά και αντικοινωνικά μέτρα που επιβάλλουν το κράτος σε συνεργασία με το Δ.Ν.Τ., την Ε.Ε. και την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα, ωθώντας όλο και μεγαλύτερα κομμάτια της κοινωνίας στη φτώχεια, την ανεργία, την εξαθλίωση και τον αποκλεισμό.

Από την αρχή της πορείας οι δυνάμεις καταστολής είχαν δημιουργήσει έναν ασφυκτικό κλοιό γύρω της δείχνοντας για μια ακόμα φορά την πρόθεση των κυρίαρχων να ανακόψουν με ωμή βία και καταστολή την κοινωνική οργή και αντίσταση.

Ενώ ένα μεγάλο μέρος της πορείας είχε περάσει από το Σύνταγμα μπροστά από τη Βουλή και κατευθυνόταν προς τα Προπύλαια, τα μπλοκ συνελεύσεων γειτονιάς, ταξικών σωματείων βάσης, αναρχικών/αντιεξουσιαστών και οργανώσεων της εξωκοινοβουλευτικής αριστεράς, δέχτηκαν τη δολοφονική επίθεση των δυνάμεων καταστολής που όρμηξαν λυσσασμένα πάνω στους διαδηλωτές ρίχνοντας βροχή δακρυγόνων, ασφυξιογόνων και κροτίδων λάμψης,  χτυπώντας τους άγρια και τραυματίζοντας δεκάδες.

Σε αυτό το κομμάτι της διαδήλωσης, στην οδό Πανεπιστημίου, βρισκόταν και η Συνέλευση Αντίστασης και Αλληλεγγύης Κυψέλης/Πατησίων τη στιγμή που δέχτηκε και αυτή μαζί με τα υπόλοιπα μπλοκ τη δολοφονική επίθεση των ΜΑΤ, με αποτέλεσμα ο σύντροφός μας Γιάννης Κ., που κρατούσε το πανό της Συνέλευσης, να τραυματιστεί σοβαρά. Χτυπημένος και με αίματα στο κεφάλι άρχισε να απομακρύνεται μαζί με μια άλλη διαδηλώτρια από την Πανεπιστημίου που πνιγόταν στα δακρυγόνα για να πάει σε κάποιο ασφαλές σημείο, όπως έκαναν και άλλοι χτυπημένοι
διαδηλωτές. Κατηφόρισαν την οδό Αμερικής και στο ύψος της Σταδίου, μπήκαν σε μια στοά όπου ήταν παρόντες εργαζόμενοι που τον είδαν να αιμορραγεί, τους είπε το όνομά του και ότι ήταν στο μπλοκ της ΣΑΚΑΚΠ που μόλις είχε δεχτεί επίθεση στην Πανεπιστημίου. Όταν άρχισε να χάνει τις αισθήσεις του και να αιμορραγεί και από το αυτί, η κοπέλα που τον συνόδευε κάλεσε ασθενοφόρο το οποίο έφτασε στην οδό Σταδίου όπου τον παρέλαβε.

Ο σύντροφος μεταφέρθηκε στο Γ.Ν. Νίκαιας με εσωτερική αιμορραγία στο κεφάλι, χειρουργήθηκε άμεσα και νοσηλεύεται στην εντατική σε κρίσιμη κατάσταση.

Στην προσπάθειά τους οι κυρίαρχοι να καταπνίξουν τις κοινωνικές αντιστάσεις, δε διστάζουν, επιστρατεύοντας όπως πάντα τους ένστολους δολοφόνους τους, να θέσουν σε κίνδυνο ακόμα και την ίδια τη ζωή των αγωνιζόμενων ανθρώπων.

Σαν Συνέλευση συνεισφέρουμε με τις δυνάμεις μας στους αυτοοργανωμένους αδιαμεσολάβητους κοινωνικούς αγώνες που είναι μια ζωντανή πραγματικότητα σε κάθε γωνιά της πόλης, και μαζί με χιλιάδες άλλους αγωνιζόμενους ανθρώπους συμμετέχουμε στις απεργιακές κινητοποιήσεις.

Καμιά απόπειρα καταστολής και τρομοκράτησης δεν είναι ικανή να μας κάνει να σιωπήσουμε. Στεκόμαστε αλληλέγγυοι στο πλευρό του συντρόφου μας Γιάννη Κ. που νοσηλεύεται σε κρίσιμη κατάσταση και σε όλους τους τραυματισμένους και συλληφθέντες διαδηλωτές της απεργιακής πορείας της 11ης Μάη.

Συνεχίζουμε στο δρόμο!

Συνεχίζουμε ανυποχώρητοι!

Για μια κοινωνία ισότητας, αλληλεγγύης, ελευθερίας.

Συνέλευση Αντίστασης και Αλληλεγγύης Κυψέλης/Πατησίων