Ο «μεταμοντέρνος» καπιταλισμός
Τα τελευταία χρόνια ο καπιταλισμός παγκοσμίως ζει μία από τις μεγαλύτερες και βαθύτερες κρίσεις που έχει γνωρίσει. Αυτή η κρίση είναι ποιοτικά διαφορετική από τις προηγούμενες «συνήθεις» κρίσεις του καπιταλισμού γιατί δεν είναι ούτε αυστηρά οικονομική (σε επίπεδο παραγωγικό, χρηματοπιστωτικό ή πρώτων υλών και ενέργειας), ούτε αυστηρά κρίση πολιτικού συστήματος, ούτε αυστηρά κρίση αξιών και θεσμών.
Πρόκειται για μία κρίση που διατρέχει όλο το φάσμα της ζωής, μια κρίση που θα έχει σημαντικές συνέπειες στο παγκόσμιο στερέωμα.
Το φαινόμενο δεν είναι μόνο ελληνικό. Η κρίση ξεκίνημσε πριν λίγα χρόνια με την φούσκα της αγοράς ακινήτων στις ΗΠΑ και την επισιτιστική κρίση στην Ασία και την Αφρική. Σύντομα επεκτάθηκε σε όλη την Ευρωπαϊκή Ένωση, χωρίς να έχει αφήσει αλώβητες οικονομικές δυνάμεις όπως την Ιαπωνία.
Δεν είναι εύκολο για το σύστημα να βγει από αυτή την κρίση. Και δεν είναι εύκολο γιατί το σύστημα φαίνεται να έχει εξαντλήσει τις «παραγωγικές» του λύσεις (η τελευταία τέτοιου είδους λύση ήταν η λεγόμενη τεχνολογική επανάσταση). Ο καπιταλισμός εδώ και πολλά χρόνια έπαψε να είναι «παραγωγικός». Το μοντέλο του καπιταλιστή-ιδιοκτήτη μέσων παραγωγής, του ανθρώπου που «δούλευε» για να αναπτυχθεί η επιχείρησή του, μας τελείωσε. Ο σύγχρονος καπιταλιστής είναι «άυλος», «ανώνυμος», όπως «άυλα» και «ανώνυμα» είναι τα προϊόντα του. Ο σύγχρονος καπιταλιστής αποκόπηκε όχι μόνο από την υλική παραγωγή, αλλά και από το ίδιο το χρήμα, ως υλικό. Ο σύγχρονος καπιταλιστής δεν έχει χαρτονομίσματα, λίρες, χρυσάφι ή ότιδήποτε τέτοιο. Έχει «χαρτιά», κάρτες, πιστώσεις. Είναι πάμπλουτος, χωρίς να έχει στην τσέπη του δεκάρα.
Αυτό το μοντέλο του «άυλου πλούτου» πέρασε σιγά σιγά και στα κατώτερα στρώματα της κοινωνίας, δημιουργώντας μια ψευδαίσθηση ευμάρειας, χωρίς πραγματικό αντίκρυσμα.
Το σύστημα του εύκολου, άκοπου κέρδους των καπιταλιστών (με ένα τηλεφώνημα σήμερα ένα καπιταλιστής μπορεί να βγάλει μερικά εκατομμύρια), πέρασε και προς τα κάτω, διαβρώνοντας ένα μεγάλο κομμάτι της κοινωνίας που προσπαθούσε να την «βολέψει» είτε με τις πιστωτικές κάρτες είτε με τα εύκολα δάνεια είτε με την παραοικονομία. Έτσι, προκάλεσε κρίση θεσμών, αξιών, κρίση του πολιτικού συστήματος, αφού όλοι οι, υποτιθέμενοι, «θεσμικοί παράγοντες» (υπουργοί, βουλευτές, δικαστές, δημοσιογράφοι κ.λπ.), λειτουργούσαν πλέον ως διαμεσολαβητές, ως μεσίτες για εύκολο πλουτισμό κάποιων.
Η πλήρης αποξένωση των ανθρώπων, όχι πια μόνο από το προϊόν της εργασίας τους (όπως έλεγαν οι επαναστάτες φιλόσοφοι), αλλά από την ίδια την παραγωγή, με δισεκατομμύρια ανθρώπους να μην έχουν παράξει στη ζωή τους το παραμικρό υλικό προϊόν, αλλά να εργάζονται στην «άυλη» παραγωγή (στις υπηρεσίες, στον χρηματοπιστωτικό τομέα, στις υπηρεσίες του κράτους κ.λπ.) τους αποξένωσε και από την ίδια τη φύση με αποτέλεσμα να μην είναι μόνο οι καπιταλιστές με τις βιομηχανικές τους δραστηριότητες που την λεηλατούν αλλά και όλο αυτό το πολύχρωμο πλήθος των δισεκατομμυρίων μεσοαστών της σύγχρονης ψευδοευμάρειας, που νοιάζεται μοναχά για το πώς θα βγάλει παραπάνω χρήματα και θα «βελτιώσει» κι άλλο την ποιότητα της ζωής του..
Το φαινόμενο και πάλι δεν είναι μόνο ελληνικό. Στην Ελλάδα όμως είναι πολύ πιο έντονο λόγω του ότι εδώ και πολλά χρόνια η χώρα σταμάτησε να παράγει το οτιδήποτε και η οικονομία της στάφηκε, σχεδόν αποκλειστικά, στις υπηρεσίες. Η Ελλάδα πολλά χρόνια τώρα είναι ο παράδεισος της παραοικονομίας και της στρεβλής σχέσης κράτους-επιχειρήσεων.
Οι μηχανισμοί της καπιταλιστικής επιβολής (κράτη και υπερεθνικοί οργανισμοί, όπως η ΕΕ) έπρεπε να προσαρμοστούν στη νέα πραγματικότητα. Η νέα πραγματικότητα η οποία απαιτούσε να μην υπάρχει κανένα εμπόδιο στο κέρδος, δεν ανεχόταν αυτό που μέχρι τότε στοιχειωδώς πρόσφεραν τα κράτη. Ένα «κοινωνικό κράτος». Σε αυτό περιλαμβάνονταν η δωρεάν υγεία και παιδεία, η κοινωνική ασφάλιση, ο έλεγχος των τιμών κ.λπ. Όχι πως ποτέ αυτά λειτούργησαν στο έπακρο – υποτίθεται όμως ότι λειτουργούσαν (και σε κάποιες περιπττώσεις όντως λειτουργούσαν).
Η προσαρμογή δεν μπορούσε να γίνει με άλλο τρόπο, παρά με τον θρησκευτικό, μεταφυσικό τρόπο της θεοποίησης της «αγοράς». Εργαλείο ήταν η θεωρία του νεοφιλελευθερισμού. Περνώντας από το «ίσα δικαιώματα» στο «ίσες ευκαιρίες», ο νεοφιλελευθερισμός διατεινόταν ότι το κράτος και οι παροχές του είναι περιττές και εφόσον όλοι έχουν «ίσες ευκαιρίες» για πλουτισμό (παίζοντας χρηματιστήριο; λαδώνοντας; συμμετέχοντας στην παραοικονομία ή λεηλατώντας τη φύση; Αδιάφορο), μπορούν με τα χρήματα που θα βγάλουν να «αγοράσουν» τις παροχές που μέχρι χτες ήταν δωρεάν ή να «αγοράσουν» συνολικά μια καλύτερη ποιότητα ζωής. Όσοι δεν τα καταφέρουν, ε, τι να κάνουμε, ήταν απλώς άτυχοι – είχαν πάντως «ίσες ευκαιρίες».
Έτσι, τα κράτη και οι υπερεθνικοί οργανισμοί (π.χ. ΕΕ) έχασαν το οποιοδήποτε κοινωνικό προσωπείο τους και αποκάλυψαν το πραγματικό τους πρόσωπο, την ουσία κάθε τέτοιου μηχανισμού. Είναι το πρόσωπο της επιβολής και της καταστολής.
Οι αναλύσεις και οι επιμέρους προτάσεις δεν φτάνουν
Παραπάνω προσπάθησα να κάνω μια ανάλυση του σύγχρονου καπιταλισμού και των αιτιών που οδήγησαν στη σημερινή κρίση. Η ανάλυσή μου μπορεί να είναι για τα σκουπίδια, μπορεί και όχι. Έτσι κι αλλιώς οι παραπάνω γραμμές, αλλά και όσες θα ακολουθήσουν μόνο την έναρξη ενός διαλόγου φιλοδοξούν να φέρουν.
Τον τελευταίο χρόνο, από τότε που ήρθε η κρίση στην Ελλάδα, είδαμε αναλύσεις επί αναλύσεων για τις αιτίες της. Είδαμε επίσης πολλές προτάσεις για το «ξεπέρασμά» της. Πολλές από αυτές προέρχονταν από την Αριστερά.
Είναι όμως το ζητούμενο το «ξεπέρασμα» της κρίσης;
Οι προτάσεις που έχουν πέσει στο τραπέζι προσπαθούν αποσπασματικά να αντιμετωπίσουν το φαινόμενο «κρίση». Οι περισσότερες είναι καθαρά οικονομίστικες (στάση πληρωμών, έξοδος από το ευρώ, αναδιάρθρωση του χρέους, ευρωομόλογο). Άλλες προσπαθούν να εστιάσουν στο ζήτημα των μηχανισμών επιβολής (έξοδος από την ΕΕ). Κάποιες προσεγγίζουν το πρόβλημα από την «εθνικοαπελευθερωτική» του σκοπιά (έξω οι τροϊκανοί από την Ελλάδα, οι «κακοί» Γερμανοί, οι «ξένοι» του ΔΝΤ κ.λπ.). Κάποιοι άλλοι, όπως το ΚΚΕ, μας παραπέμπουν στη δευτέρα παρουσία ενός σοσιαλισμού που θα έρθει… κάποτε.
Αυτού του είδους οι προτάσεις, παρότι κρύβουν επιμέρους αλήθειες, δεν είναι ικανές να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα προς όφελος των καταπιεσμένων, αλλά στην καλύτερη των περιπτώσεων να μας επαναφέρουν στην «προτέρα κατάσταση». Μια κατάσταση όμως που όλοι μας την κριτικάραμε και ήταν αυτή που οδήγησε στη σημερινή κρίση.
Πόσο αριστερό είναι αυτό; Τι σχέση μπορεί να έχει με τις παραδόσεις του αριστερού κινήματος; Νομίζω καμία.
Συνθήματα επί συνθημάτων που εύκολα λεηλατούνται από την ακροδεξιά και τους νεοναζί που σπεκουλάρουν ενάντια στο «κακό» ευρώ, στους «ξένους» της ΕΕ και του ΔΝΤ και προτείνουν (όπως και μεγάλο μέρος της Αριστεράς!) «εθνικοαπελευθερωτικό» αγώνα!
Από την άλλη οι αγώνες οπισθοφυλακής, όσο κι αν χρειάζεται να γίνονται, δεν μπορούν να καταλαγιάσουν τη λαίλαπα. Τα απανωτά χτυπήματα στα δικαιώματα και τις κατακτήσεις έχουν φέρει αυτού του είδους τις μορφές πάλης στα όριά τους. Δεν μπορείς να αμυνθείς επαρκώς απέναντι σε όλα αυτά που συμβαίνουν. Δεν μπορείς να αντιμετωπίζεις το ένα χτύπημα μετά το άλλο, όσο απαραίτητο και να είναι αυτό. Τρέχεις για να ανακληθούν απολύσεις σε μια επιχείρηση, άλλες δέκα ξεφυτρώνουν. Το ίδιο με τις μειώσεις μισθών, το τσαλάκωμα των συλλογικών συμβάσεων κ.λπ. Χρειάζεται να περάσεις σε πιο επιθετικές μορφές πάλης.
Και εδώ δεν λέω το «επιθετικές» με την πολεμική του έννοια. Που και αυτό χρειάζεται να γίνει, με το δυνάμωμα των συγκρουσιακών χαρακτηριστικών των αγώνων. Το «επιθετικές» το λέω με την έννοια των μορφών πάλης που αμφισβητούν το σύστημα στην ίδια του την ουσία: 1. τη μαζική πολιτική ανυπακοή και, 2. την εναλλακτική υλική παραγωγή και οργάνωση της κοινωνίας.
Μαζική πολιτική ανυπακοή
Στις νέες συνθήκες που έχουν διαμορφωθεί δεν είναι δυνατόν το κίνημα να παλεύει με τα παλιά του όπλα. Το τρίπτυχο «αφίσα, πορεία, απεργία» δεν λειτουργεί στις σημερινές συνθήκες. Τώρα, περισσότερο από ποτέ, είναι ανάγκη να εκφραστεί η ανυπακοή του κόσμου στις επιλογές του συστήματος.
Τέτοιου είδους ανυπακοή θα μπορούσε είναι μια «λαϊκή στάση πληρωμών». Το πράγμα ήδη ξεκίνησε από την άρνηση πληρωμής των διοδίων και έχει αρχίσει να επεκτείνεται και στον τομέα των ΜΜΜ. Στο πολύ άμεσο μέλλον (και μετά τις τελευταίες αυξήσεις των τιμολογίων) είναι ανάγκη να επεκταθεί και στην άρνηση πληρωμής των λογαριασμών ρεύματος, νερού και τηλεφώνου, αλλά και στη λογική μιας «λαϊκής πολιτικής τιμών» για τα βασικά είδη επιβίωσης (π.χ. άρνηση να πληρώσουμε πάνω από 50 λεπτά για μία φρατζόλα ψωμί, πάνω από 90 λεπτά για ένα λίτρο γάλα κ.ο.κ.).
Μια άλλη μορφή θα μπορούσε να είναι η πλατιά δημοσιοποίηση ονομάτων επιχειρήσεων που κάνουν απολύσεις ή μειώσεις μισθών και μποϋκοτάζ στα προϊόντα τους. Με αυτόν τον τρόπο θα δινόταν και μία πολύ σοβαρή βοήθεια στον αγώνα των σωματείων που έχουν βρεθεί σχεδόν σε αδιέξοδο από τις συνεχόμενες απολύσεις και μειώσεις μισθών στις επιχειρήσεις.
Εννοείται ότι δεν εγκαταλείπεται καμία από τις «γνωστές» μορφές πάλης.
Εναλλακτικές δομές υλικής παραγωγής και οργάνωσης της κοινωνίας
Εάν κάποιος αποδεχτεί ότι το σημερινό πρόβλημα είναι δομικό και δεν παίρνει διορθωτικά μέτρα, τότε λογικά η μόνη λύση που μένει είναι η δομική ανατροπή. Μια ανατροπή που δεν θα έρθει κάποτε, όταν κάποιες μάζες, καθοδηγούμενες από κάποια φωτεινή πρωτοπορία, κάποια «κρίσιμη νύχτα» πάρουν τα όπλα και καταλάβουν την εξουσία. Μιλάω για μια δομική ανατροπή που θα μπορεί να συντελείται μέρα με τη μέρα, αμφισβητώντας και υποσκάπτοντας τα θεμέλια του συστήματος και σε συνδυασμό με την πολιτική πάλη και τη διεκδικητική δράση, θα μπορέσει από τη μία μεριά να βελτιώσει τη ζωή των ανθρώπων (σήμερα, όχι… κάποτε) και από την άλλη, να αποτελέσει το θεμέλιο που θα πατήσει η νέα κοινωνία που ονειρευόμαστε. Πρόκειται για μια επίπονη, διαρκή επαναστατική διαδικασία που απαιτεί τη συμμετοχή των ανθρώπων και όχι μια επανάσταση των «πρωτοπόρων» που απαιτεί απλώς την ανοχή των ανθρώπων.
Αυτοδιαχειριζόμενες-κολεκτιβίστικες επιχειρήσεις και καταλήψεις επιχειρήσεων που κλείνουν. Αυτοοργανωμένες δομές –στις γειτονιές και, όπου ζουν, δουλεύουν και δραστηριοποιούνται άνθρωποι– με έμφαση στα συνελευσιακά χαρακτηριστικά και όχι στην αντιπροσώπευση-ανάθεση. Επανοικειοποίηση των κοινών αγαθών. Δίκτυα αλληλεγγύης, αλληλοβοήθειας και εναλλακτικού εμπορίου. Ομάδες γειτονιάς που θα περιφρουρούν τα σπίτια από αυτούς που θα πάνε να κόψουν το ρεύμα ή το τηλέφωνο, που θα οργανώνουν ηλεκτρικές και τηλεφωνικές παροχές από ένα σπίτι που πλήρωσε σε κάποιο άλλο που δεν πλήρωσε κ.λπ. Οργάνωση μέσα στον αστικό ιστό αυτοδιαχειριζόμενων περιβολιών και δίκτυα διακίνησης αγροτικών προϊόντων από αντίστοιχα εγχειρήματα της επαρχίας, ώστε να αντιμετωπιστεί ενδεχόμενο επισιτιστικό πρόβλημα.
Τα παραπάνω δεν είναι ούτε ουτοπικά, ούτε ανεφάρμοστα. Μάλιστα θεωρώ πως είναι απλώς λίγες από τις ιδέες που θα μπορούσαν να πέσουν στο τραπέζι.
Κοντολογίς
Η κρίση είναι τόσο μεγάλη και βαθιά που οι επιμέρους και μεταβατικές προτάσεις δεν αρκούν. Σήμερα πιστεύω ότι πρέπει να τεθεί καθαρά το ζήτημα της ανατροπής του καπιταλισμού. Εάν δεν τεθεί σήμερα πότε θα τεθεί;
Μπορεί κάποιος να πει ότι οι «μάζες δεν είναι ώριμες». Δεκτόν. Αλλά πώς θα ωριμάσουν εάν δεν μπουν μέσα σε μια επαναστατική διαδικασία; Εάν δεν δουν στην πράξη ότι ένας άλλος κόσμος δεν είναι απλώς εφικτός, αλλά είναι και υπαρκτός; Η επανάσταση χρειάζεται την ιδεολογική συμφωνία των καταπιεσμένων ή την έμπρακτη συμμετοχή τους σε αυτήν; Μακάρι οι περισσότεροι άνθρωποι να συμμετείχαν εμπράκτως στα παραπάνω και ας μη δήλωναν επαναστάτες. Σιγά το πράγμα!
Όσοι επαγγελόμαστε κάποιου είδους αντικαπιταλισμό χρειάζεται να ξεφύγουμε από την απλοϊκή, γραμμική σκέψη ότι κάποτε θα πείσουμε ιδεολογικά και πολιτικά τον κόσμο για την ορθότητα των απόψεών μας και αυτός θα μας ακολουθήσει – πού άραγε;
Είναι ανάγκη να εφαρμόσουμε από σήμερα αυτά (ή τουλάχιστον κάποια από αυτά) που πιστεύουμε και να βάλουμε όσο το δυνατόν περισσότερο κόσμο «στο κόλπο», με την ελπίδα ο κόσμος αυτός να καταχτήσει τη χειραφέτησή του και να μας ξεπεράσει. Και, κυρίως, να ξεπεράσουμε τον φετιχισμό των μορφών δράσης. Δεν υπάρχει ένας δρόμος για να φτάσουμε κάπου, ούτε όλοι μας είμαστε υποχρεωμένοι να είμαστε ίδιοι ιδεολογικά, πολιτικά, πάνω σε ζητήματα τακτικής κ.λπ.. Μόνο μέσω της πολυμορφίας μπορεί να αναπτυχθεί ένα πραγματικά μεγάλο κίνημα ανατροπής που θα μπορέσει να φέρει τα πάνω κάτω στην κοινωνία. Και αυτό, πλέον, επείγει.
Αναδημοσίευση από εδώ.